04 Oktyabr 2013

İnsanın düşmənləri dedikdə məqsəd tarix boyu insanı inkar edən amillərdir. Fərqli quruluşlarda, baxışlarda, düşüncə tərzlərində insandan başqa hər şey barəsində maraqlanan, insanı özünə unutdurub başqa işlərlə məşğul edən müxtəlif amillər, şərtlər! İnsan həqiqətinin süqutuna, başqa bir şeyə çevrilməsinə və zəifləməsinə səbəb olan amillər; bu amillərin eyni zamanda sivilizasiya, inkişaf, güc üçün müsbət amillər olması da mümkündür. Haydiggerin dediyi kimi bütün böyük sivilizasiyalar insan həqiqətinin qurban olması bahasına bir-birlərinin üzərinə yığışıblar. Çünki insan uyğun quruluşlarda məcburi bir əsir kimi ehtiyacından çox işləyirdi və o məcburi iş gördükdə özünü bir insan kimi yox, bir alət kimi hiss edir; sivilizasiya isə insanların uyğun şəraitdə məcburi əməklə məşğul olduqları anların nəticəsidir. Odur ki, sivilizasiyanın bütün əlamətləri insanın nabud olduğu anları xatırladır. Bu insanşünaslıq, humanizm Sartırın ustadı Haydiggerə məxsusdur.
İnsana düşmən olan amillər
Bu gün müxtəlif cəbhələrdə düşünənlərin hamısı, marksizm, ekzistensializm və din cəbhəsində (qərbdəki müəyyən üç cəbhədir) düşünən şəxslərin hamısı bu fikirdədir ki, insanın həqiqəti, cövhəri, hədəfi, ehtiyacı, dəyərləri hər nə olsa, onun həqiqətinin üç əsas cəhətini təşkil edir; Haydigerin dediyi kimi, birinci "agahlıq", ikinci "azadlıq" və üçüncü "yaradıcılıq".
Deməli insanın hər bir həqiqəti və cövhəri agah, azad və yaradıcı bir varlıqdan ibarətdir. Yaradıcılığın təzahürü sənaye, sənət, incəsənətdir. Agahlığın təzahürü "elm" və azadlığının təzahürü "təkamüldür"; insan bu barədə seçim edə bilər.
Beləliklə insanın düşmənlərinin nə olması çox aydındır. Onlar insana onun uyğun üç əsas cəhətini, yönünü unutduran və onu başqa şeylərlə məşğul edən amillərdir (həmin şeylər ən müqəddəs şeylər olsa belə). Əlbəttə bu amillərin hamısını açıqlamaq olmaz, əgər olsa da bir söhbətə sığmaz. Mən yalnız adlarını deyəcəyəm və qısa izah verəcəm, siz uyğun amillərin ziddiyyətli və müxtəlif olduğunu görəcəksiniz. Hətta bəzi amillər bir-birlərini inkar edirlər və bir-birlərinin ziddinədirlər. Lakin bir-birləri ilə təzadda olan iki amilin insanın inkarında müştərək, bir olduqlarını görürük.
Bu nöqtəni də izah edək ki, uyğun terminlərdəki məqsədimiz həmin terminlərin real, gerçək formasıdır; onların həqiqəti yox! Çünki bir şeyin həqiqəti onun gerçəkləşmiş, real forması ilə fərqlidir. Çünki həqiqət həmin şeydir ki, gərək olsun, yaxud mütləq şəkildə var; reallıq isə xaric aləmdə konkret xarici varlığı olandır. Məsələn, İslam bir həqiqət kimi inkişaf, azadlıq dinidir; və İslam bir reallıq kimi azadlığa, insanlığa insan kütlələrinin izzətinə zidd olan bir quruluş formasında da olub. Real İslam tarixdə İslam adı altında gerçəkləşən, reallaşan, əməl edən güc və qüvvədir. Həqiqi İslam isə kitabda, çağırışda, öz əksini tapmış dəyərlərdir və araşdırmaçı şəxs araşdırma aparıb onu öyrənə bilər.
Sosializmin həqiqəti barəsində bir növ, real forması barəsində isə ayrı bir növ mühakimə aparmaq olar. Eyni zamanda mümkündür ki, onların ikisi bir-birləri ilə təzadda olsun. Məsihiliyin həqiqəti sevgi, əfv və eşq məzhəridir; real, gerçəkləşmiş forması isə qan tökən ən böyük cəlladlardandır; Barselonada (məsihilərin özlərindən) bir gündə üç yüz min nəfəri qətliam etdilər. Səlib yürüşlərinə baxın, Fələstində nələr etmədilər və indi də nələr etmirlər?
Beləliklə həmin amilləri ardıcıllığa riayət etmədən deyirəm, siz özünüz zehninizdə onları nizamlayın.
Elm insanı inkar edir
Bu amillərdən biri elmdir. Yenə də təkrar edirəm ki, elm dedikdə məqsəd elmin həqiqəti yox, gerçəkləşmiş, real formasıdır. Həmin şey ki, elm adı ilə tarixdə gerçəkləşib, həmin elm ki, hal-hazırda mövcuddur və yeni quldarlıq üçün bir alətdir. Əlbəttə, bundan xəbərim var ki, Afrikanın bəzi nöqtələrində indi də quldarlıq var. Orada bəzi insanları satırlar. Lakin quldarlıq olsa da, çox geri qalmış məntəqələrdə, çox vəhşi, cahil insanları öz əsarətlərinə salırlar. Lakin mən öz gözlərimlə görmüşəm, burada olan bəzi dostlarda müşahidə ediblər ki, qul bazarı Afrikada və filan yerin cənubunda deyil. Əksinə qul bazarı Kembiricdədir. Harvard, Sorbon institutundadır. Özü də orada fəhlə və kəniz satmırlar. Əksinə bəşəriyyətin ən böyük istedadları satılır.
Kapitalistlər siniflərə gəlir, birinci, ikinci, üçüncü şagirdləri alırlar. Biri deyir mən on min verirəm, o birisi deyir on beş min verirəm, bir avtomobil verirəm, başqa biri deyir sürücü də verirəm, biri gəlib deyir ki, mən katibə də verirəm və sonda kim çox pul versə həmin istedadlı cənabı götürür, öz zavoduna aparır və deyir: Burada dayan və sənə hər nə desəm onu hazırla. O da deyir ki, baş üstə! Beləliklə, modern qulun qədim qulla fərqi bundadır ki, qədim qul öz ağasını seçmirdi, lakin modern qul özü ağasını seçir. İstənilən bir halda gərək özünə ağa seçsin, əks halda alim deyil, dünyada yeri yoxdur. Əgər elm kapitalizmə satılmasa, yalnız nitq söyləmək, çıxış etmək üçün kara gəlir. Əslində bu əsr elmin pulla nikahı əsridir. Tarixdə daim bir-birinə zidd olmuş bu iki şey indi bir-birləri ilə nikah bağlayırlar və onların qeyri-qanuni övladları maşın, texnikadır. Şübhəsiz ki, elm pulla nikah bağlayanda hansının kişi, hansının əyal olduğu məlumdur. Əyal - qadın (bizim barəsində olan konkret təsəvvürümüzə görə) burada da ən son müvəffəqiyyəti kapitalizmin ən kəsici alətinə çevrilməsidir. Müharibələr üçün ən böyük amil, hətta bunlardan da daha pis, faşizm kimi iyrənc quruluşların təmizə çıxarılması üçün ən böyük alətdir.
Hitler Almaniyanın birinci dərəcəli beş yüz milyon filosofunu, alimini kirayə etmişdi və onlara göstəriş verildi ki, mən hər nə desəm, gərək onu elmi izah edəsiniz, yozasınız. Ona görə ki, biz elmin nə olduğunu anlamırıq. Yəni biz ağzımıza gələni danışırıq və siz gərək onu elmi izah edəsiniz. Mussolini 20 İtaliyalı filosofu dəvət edib bir otaqda oturtdu. Qəfil daxil olub dedi ki, mən 15 gün sonra seçilmək istəyirəm. Siz gərək bir ideologiya düzəldəsiniz. Onlar da dedilər: Baş üstə ağa! Bizim işimiz budur.
Belə bir elm sonda faşizmlə nəticələnir. Faşizm təkcə Mussolininin yaxud Hitlerin simasında gördüyümüz rejim, quruluş, hərəkat deyil. Əksinə müxtəlif quruluşlarda, müxtəlif adlar altında faşizm var. şərqin və qərbin böyük mədəniyyətinə, sivilizasiyasına hökmranlıq edən bugünkü quruluşun adı hər nə olsa da özü faşizmdir; quruluş hər nə olsa da, hakim təbəqə teknokratdır. İstər şərq, istər də qərb quruluşunda!
Sadəlövh, səthi baxışlı insanlar yalnız elmlə mühakimə aparırlar; lakin Bereştin dediyi kimi elm faşizmlə nəticələndikdə məğlub oldu. Beləliklə bugünkü insan, orta əsrlərdəki acı xatirələrinə görə dindən və faşizm dövründəki qanlı xatirələrə görə elmdən naümiddir; odur ki, nəyə ümid bağlayacağını bilmir.
Bu vəziyyətdə elm cəhalət amilinə çevrilir. Elm zər və zorun muzduru olduqda onun maraqlandığı hədəflər kapitalizmin və zorun təyin etdiyi nöqtələrdən ibarət olur. Elm insan üçün bəsirət, agahlıq və kəşfdir. Lakin cəhalətin boynuna qoyduğu tapşırıqları yerinə yetirərkən qeyri-insan barəsində düşünür və ağalarının sifarişlərini yerinə yetirmək üçün qeyri-insanla məşğul olur və hətta uyğun qeyri-insani fəaliyyətində bəzən insanı inkar edir, onun qatili olur. Hətta elmin faşizmlə nəticələnmədiyi, sağlam qaldığı hallarda da qeyri-elmi tapşırığı olduğu üçün, qeyri-elmi quruluşlar və alim olmayanlar onun üçün hədəf təyin etdiyinə görə, yenə də insan elmin arxasında qaranlıqda qalır. Odur ki, Aleksis Karlın dediyi kimi bu gün insan atom, enerji, proton dərəsinə süqut edib; fəzanın yüksəkliklərinə ucalıb, lakin özü üçün heç bir addım atmayıb. Bugünkü insanın günəş sisteminin ən uzaq planetləri haqqında dəqiq məlumatı var. Lakin insan həyatının ən sadə problemləri üçün ən kiçik çıxış yolu belə düşünə bilmir.
Çünki o elmin əzəmətli müvəffəqiyyətlərinin arxasında unudulur, məhv olur. Zarafat da olsa, bir həqiqəti göstərən əhvalat yazıblar. Əhvalat bundan ibarətdir ki, Qaqarin fəzaya uçduqda bir jurnalist onun evinə gedir və uşağından soruşur:
-Atan haradadır?
Uşaq deyir:
-Fəzaya uçub.
Soruşur:
-Nə vaxt qayıdacaq?
Deyir:
-Saat iki, otuz beş dəqiqə, yeddi saniyədə.
Daha sonra soruşur:
-Anan haradadır?
Cavab verir: -Çörək almağa gedib.
Soruşur:
-Nə vaxt qayıdacaq?
Cavab verir:
-Məlum deyil.
Ata burada elmi inkişafın, ana isə insan həqiqətinin göstəricisidir. Və bu uşaq sabahın insanıdır; o atasının müvəffəqiyyətindən, elmi inkişafdan başqa (əlbəttə, elmin uyğun mənasında) heç nə irs aparmır. Lakin anasının əzabı ilə yaşayır. Xülasə bəşərə qurtuluş verə bilən ən müqəddəs şey bu gün ən çox faciə yaradan şeylərə çevrilib.
Din insanlara qurtuluş ümidi verirdi və bu gün fəryadı kəsilib; elm on yeddi, on səkkizinci əsrdə böyük səs-küylə dinin canişini oldu, yerində oturdu, insanın xilasını özünə şüar etdi və dinin behiştini elə yer üzərində insanlara hazırlayacağını söz verdi. Lakin behişti düzəltdikdə, nə düzəltdiyini gördük! Almaniya Hitleri düzətdi və Amerikalı onun kimi birisini. Bugünkü insana hər şeydən çox, hər şeydən öncə əzab verənin həmin quruluşlar olduğunu görürük; elə bir vəziyyət yaranır ki, insan burjua həyatının, sivilizasiyasının faciəsini unutmaq üçün heroinə belə sığınır.
Uyğun quruluşlardakı bu problemlər dəyişməz qanunlardır; nəsihətlə iş düzəlmir. Bədbəxtlər (qərb həyatından bezmişlər) hidayət nurunun ardıyca şərqə gəlirlər. "bazar ertəsi, heç zaman" filminə baxmısınız? Şərqə qayıdış, Yunana qayıdış, behiştə qayıdış vəsvəsəsi onları çıxılmaz vəziyyətə salıb; qayıdırlar və görürlər ki, ürfan əvəzinə nəşəyə, marixuanaya və bu kimi şeylərə mübtəla olublar. Necə ki, sivilizasiya, modern elm, modern fəlsəfə vəsvəsəsi bizi qərbə doğru çəkdi, öz sünnəmizin, mədəniyyətimizin və həyatımızın çərçivəsindən xaric dünyaya, sivilizasiyaya bir tunel qazdıq və təəssüf ki, o tunel gedib xəndəyə çıxdı.
Materializm
İnsanın digər düşməni materializmdır. Materializm bəzən bir növ insan düşmənidir və bəzən insanın düşməni olan bir növ düşüncə tərzidir. Çünki materializm insana deyir ki, sən maddi bir varlıqsan, həmin təbiətin növündənsən, heç fərqli xüsusiyyətin, üstünlüyün yoxdur. Əslində insanın dəyərini inkar edir və insan, zatının kiçik, adi olmasını, təbii, maddi olmasını və digər bütün varlıqlarla eyni cinsdən, eyni cür olduğunu düşündükdə artıq özündəki üstün insani dəyərlərə inanmır. İnsanın özünü bitki kimi təbiətdə bitən maddi varlıqlardan bilib, eyni zamanda özü üçün ilahi, qeyri-adi, özünəməxsus bir missiya düşünməsi mümkün deyil. Elə buna görə də, Sartr digər bütün maddi varlıqlardan fərqlənən bir tərif verir insan üçün. O deyir ki, insanın əvvəlcə vücudu hazırlanır, daha sonra mahiyyətini özü hazırlayır. Lakin digər bütün maddi varlıqların mahiyyəti əvvəlcə Allahın, yaxud təbiətin zehnində hazırlanır və daha sonra vücuda gəlirlər, var olurlar.
Yaxşı, bəs nə üçün Allaha inanmayan, metafizikaya əqidəsi olmayan Sartr yaranışda insanı digər bütün məxluqlardan ayırır?
Çünki əgər insan zatən və yaranışdakı üstünlüyünə inamını əldən versə, insanlığına inamı əldən verəcək. Çünki insanlığa inam, insanlığın təbiətdə istisna varlıq olmasına inamdır; elə buna görə də istisna, özünəməxsus məsuliyyəti var və təbiətdə olmayan uca dəyərlərə sahibidir; bu səbəbdən insan elə ehtiyaclar hiss edir ki, təbiət onları ödəməyə aciz olur. Biz görürük ki, insan fövqəl-təbii ehtiyaclarına cavab vermək üçün incəsənətə əl uzadır, şer yaradır, ədəbiyyat, ürfan və dinlə məşğul olur.
Lakin materializm insan zatının maddi və şüursuz olmasını, kor, özünü dərk etməyən, hədəfsiz, hissiyyatsız təbiətin bütün ünsürləri ilə eyni cinsdən olmasını iddia etməklə insani dəyərlərin inkarına səbəb olur. Qəribədir ki, Jorj Bulisterdən soruşurlar ki, sən materialistsən, bəs necə olur ki, insanın bəşəriyyətin hidayəti və azadlığı üçün fədakarlıq etməli olduğunu deyirsən? O maraqlı bir cavab verdi: Biz fəlsəfədə materialistik, əxlaqda idealist! Bu cavab mənim yadıma Parisdə yaşayan bir cənabı salır; onun iki cəhətli paltarı, saqqalı və əsası var idi. Cümə günləri ruhaniliyə yarayırdı, digər günlərdə isə barlara. Necə ola bilər ki, biri əxlaqda idealist olsun, fəlsəfi baxışda, dünya görüşündə isə idealizmin ziddinə? Yoxsa əqidədən, rəftardan, dünya görüşündən, əxlaqdan və gerçəklikdən fərqli, ayrı əməlin olması mümkündürmü?
Din
İnsanlığın düşmənlərindən biri də din olur. (Əlbəttə, din dedikdə həqiqi din yox, onun tarixdə reallaşmış nümunələri nəzərdə tutulur) Uyğun mənada olan din tarix boyu ictimai quruluşlarda, müxtəlif məkanlarda daim insana qarşı amillər üçün bir alət olub; bəziləri insanların cahillik və nadanlıqlarından qidalanmaq, istifadə etmək üçün dini insana qarşı bir amil formasına salıblar.
İnsanlığın düşmənlərinin gördükləri ən böyük iş bu idi ki, onlar insan üçün uca, fövqəladə hiss olan, insan üçün inkişaf, agahlıq, fəxr, kamillik amili olan və insanı gündəlik təkrar həyat çərçivəsindən xilas edə bilən bir vasitəni, dini, süstlük amilinə və mövcud vəziyyəti izah etməyə çalışan, qoruyan bir vasitəyə çevirdilər.
Beləliklə, dini axirətlə xülasələşdirdilər. Yəni yalnız başını qəbirə qoyduqda sənə faydalı ola bilər. Yaxşı, biz başımızı qəbirə qoymamışdan öncə kim dərdimizə dəyməlidir? Axı bu əməlin faydası nədir? Bu sünnənin və əqidənin hansı nəticəsi ola bilər?
Beləliklə, həyatın bu tərəfi məzhəbdən ayrıldıqda, onu oyanış amili olaraq insanın əlindən alırlar. Həmçinin insanın təbiətin fövqü ilə (Allah ilə) rabitəsini elə bir formaya salırlar ki, insan Allahın diqqətini qazanmaq üçün özünü xar etməli, yaltaqlanmalı olur. Necə ki, dünyada, zor, güc rejimlərində xarlıq, yaltaqlıqla güclülərin diqqətini cəlb etməli idi və əgər güc qarşısında öz şəxsiyyətinə arxalanmaq istəsəydi, lənətlənirdi. Onlar istədilər ki, insanın Allahla da rabitəsi belə olsun və insanın Allah qarşısında xar olması adı ilə insanlara hökmranlıq edə bilsinlər, onlara öyünsünlər, onu Allah qarşısında durmuş bir insan kimi xarlıqa çəksinlər, yaltaqlığa öyrəşdirsinlər, ona öz dəyərini, agahlığını, istəyini, iradəsini, şəxsiyyətini və azadlığını inkar etdirsinlər. Şübhəsiz, Allah adından istifadə etməklə xar olunmuş insan yer allahlarının çapıb-talaması üçün ən yaxşı vasitədir. Dəfələrlə demişəm ki, din daim insanların fitrətində ən güclü, ən böyük qüvvə olduğu üçün, insanların düşmənlərinə bir vasitə olduqda, insani dəyərlərin inkarına səbəb olan ən böyük bəla və faciəyə çevrilir. "Dinə qarşı din" adlı çıxışda dedim ki, insanlar dini yozumun, izahın və məzhəbin qurbanına çevrilirlər və daim zülm, zor və yalançılıq din adı ilə yozulur, izah olunurdu və kütlə din adı ilə xar edilirdi; eyni zamanda, daim, insanları insana qarşı rejimlərin əleyhinə üsyana, agahlığa və azadlığa çağıran da din olub. Xülasə, tarix boyu düşüncə müharibələri daim dinin dinə qarşı müharibəsi olub. Elə buna görə də kütlə arasından qalxmış, məbus olmuş, çobanlıq etmiş ibrahimi peyğəmbərlər həmişə üsyan etdikdə, kütləni insana zidd quruluşların əleyhinə üsyana çağırdıqda, öz qarşılarında yenə də din adlı düşmən görüblər və onların hərəkatı ilə vuruşan ən böyük amil də din adı altında olub.
Peyğəmbərlər hərəkata başladıqda mövcud hakim dinlər onların əleyhinə qalxırdılar, əgər məhv etsəydilər, yerlərində otururdular; yox, əgər peyğəmbər onlara qalib gəlsəydi, ona qoşulurdular, lakin daha sonra canişini olurdular, həmin peyğəmbərin ruhani, yaxud siyasi silsiləvi canişinləri formasında onun hərəkatını, işinin dəyərlərini, gətirdiyi sözünü, mesajını tərsinə çevirirdilər, özlərinin istifadə edə biləcəyi şəkilə salırdılar.
İslam Peyğəmbəri (s) vəfat etdikdə, Hüneyn, Ühüd, Bədr və Xəndək döyüşündə onunla vuruşanlar bütün cəbhələrdə canişini oldular və Allah rəsulunun xəlifəsi adı ilə, cihad, zəkat, məscid adı ilə yenə də kütləni qarət etməyə davam etdilər, yenə də xalq rəhbərlərini, həqiqətin, azadlığın, insan şərəfinin, izzətinin bayraqdarlarını qurban verməyə başladılar. Hər şeydən daha çox həmin dinin özünü, həmin ilkin inqilabı məhv etdilər. Tarixin bu gerçəkliyi hamıya hakimdir. Musa Fironla mübarizə aparır və sonda ona qalib gəlir. Lakin Musa öldükdən sonra canişinləri yəhudi xaxamları olurlar. Daha sonra Məsih gəlir və quldurlarla mübarizə aparır. Qalib olur və insanlar qurtulurlar. Lakin yenə də görürük ki, ona canişnlik iddiasında olanlar əsl həqiqətdə onun düşmənləridir.
İstehlak, məsrəf
İnsanın düşmənlərindən biri də növbənöv, qeyri-zəruri xərclər, məsrəflərdir. və bu gün elmpərəstliyin, dinin, ürfanın, insani dəyərlərin, humanizmin yerinə oturmuş bir şeydir və hamı ona inanır. Biz hamımız məsrəfpərəst olmuşuq və məsrəf məbədinin qurbanlarıyıq. Dünyəvi istehsal aparaturalarının qarşımıza tökdüyü məsrəflər! Buddist, müsəlman, maddi, mənəvi, sarı dərili, qara dərili, onlar üçün heç birinin fərqi yoxdur. Xülasə həyatın nə olduğunu, insanın hansı hədəfləri olduğunu, ümumiyyətlə insan missiyasının və həyat həqiqətinin nə olduğunu düşünmədən, araşdırıb, öyrənmədən, həyatımızın bütün fəlsəfəsi məsrəf olub. İstehsalçı quruluşlar bizi elə bombardman ediblər ki, ümumiyyətlə bizim üçün heç fürsət qalmayıb. On, iyirmi il sonra bu gün əsər-əlaməti belə qalmamış əşyaların aylıq kredetini ödəməli olan şəxs tərsə yaşamağa məhkumdur. Tərsə yaşamaq nə deməkdir? Yəni gələcəyi keçmiş üçün yaşamaq; vaxtı ötmüş, artıq mövcud olmayan məsrəflər və ehtiyaclar üçün işləmək.
Bir dostum var idi, bir vaxtlar tələbə idi və həyat yoldaşı kəndli idi. O yeni gecə məktəblərində də dərs alırdı. Atestat alan kimi dedi ki, bu arvad bizim dərdimizə dəymir və başqa bir qadınla evləndi. Daha sonra qanun qəbul olundu ki, hər kəs həyat yoldaşını boşasa maaşının dörddə birini qadına aliment ödəməlidir. Və o birinci həyat yodaşını boşadığı üçün hər ay maaşının dörddə birini ondan alırdılar. Daha sonra universitetə getdi və yenə də yenidən ailə qurdu və bu dəfə də məcburi olaraq maaşının yarısı ondan alındı. Daha sonra diplom aldı, katib oldu, məktəb müdürü oldu, bir təşkilatın başçısı oldu və bir daha yenidən ailə qurdu; bu qayda ilə maaşının dörddə üçünü, artıq onun olmayan keçmiş həyat yoldaşlarına verirdi. Mən ona dedim ki, əgər doktorluq alsan gərək ömrünün sonunadək sənin olmayan əvvəlki həyat yoldaşlarına aliment ödəmək üçün işləyəsən. Odur ki, bu işi görmə, ən azından maaşının dörddə biri sənə qalsın. Bəli, iş bu yerə gəlib çatanda, gərək artıq mövcud olmayan, keçmişə aid şeylər üçün işləyək; insan sərmayəsi olan zamanımız, gələcəyimiz, bütün ömrümüzü və imkanlarımızı satış qabağı öncədən ödəməyə çevirək. Digər bir tərəfdən məsrəf bizdə ehtiyac yaradır və istehsal və qazanc yaranmadığı üçün onun müqabilində vaxtımızı ödəməyə məcbur oluruq. Biz adətən beş proqrama baxanda, üç yeni məsrəf evimizə daxil olur. Və bu gedişatla məsrəf evimizə daxil olur; lakin gəlir necə? Hər dörd ildən bir əgər lütf etsələr, rütbəmizi artırsalar, maaşımıza bir neçə tümən artacaq. Görürsünüz ki, bu fasilədə insan tamamilə iflic və inkar olunur. İnsan həyatındakı ən böyük nemət, ən böyük imkan, insan olan hər bir insan üçün ən böyük fürsət, həqiqi istirahət, zaman, düşünmək, dəyərləndirmək (bu yolla istedadlar çiçəklənir və insan yenidən saflaşır və pak agahlıqlara çatır) ondan alınır. Maşın, texnika gəldi və keçmişdəki on saatlıq işimizi iki saata gördük. Maşın, texnika bizim üçün səkkiz saat azad vaxt qoydu. Lakin kapitalizm, məsrəfin yeridilməsi, yeni məsrəfin əsas tutulması, məsrəfpərəstlik bu səkkiz saatın üzərinə səkkiz saat da qoyub bizdən alır. Bu ona görədir ki, məsrəfin əsas tutulması, məsrəfmehvərlik bugünkü insanın əməldə ibadətinə və pərəstişinə çevrilmiş bir din formasını alır; həm işi, həm insanın istirahətini və hər bir şeyi özünə qurban edib. İnsan məsrəfin əsas olduğu quruluşda, məsrəfmehvərlikdə hər nə qədər çox istehsal etsə, öz əsaslığını bir o qədər əldən verəcək və hətta özünü düşünmək üçün, bir dəfə özünə baxmaq üçün kiçik fürsət belə əldə etməyəcək və o ölənədək belədir!
Deyirlər bir tənbəli evləndirmək istədilər. Təsadüfən onun üçün çox zirək bir həyatyoldaşı seçdilər. Bu qadın toydan sonra hər dəfə bir bəhanə ilə tənbəl əri üçün bir iş düzəldir və onun başını həmin işlə qatır. Bir müddət sonra həmin tənbəl şəxsin müxtəlif işlərə o qədər başı qatışmışdı ki, bir an istirahət etməyə vaxt tapmırdı. Günlərin birində arvadının ona yaratdığı saysız-hesabsız problemlərdən bir şəxsə şikayət edir. Həmin şəxs ona deyir ki, əgər belədirsə, nə üçün onu boşamırsan? O belə cavab verir ki, doğrusunu bilmək istəsən, onu boşamağa da vaxtım yoxdur!
Kitabpərəstlik
İnsanın digər düşməni kitabpərəstlikdir. Bu xəstəlik daha çox ziyalılarda müşahidə olunur. Zehni kitabpərəstlik ideologiya yaradır, fəlsəfə yaradır, çıxış yolu yaradır, izah edir, çıxarış edir, araşdırır; lakin hamısı puçdur və ümumiyyətlə reallıqla təmasda deyil. O, təhsil aldığı üçün sosioloji, fəlsəfi, iqtisadi, siyasi və tarixi kitablar mütaliə edir. Tədricən bu mütaliələr onun zehnindəki mətləbləri, mövzuları ayrı zehni mövzular, araşdırmalara doğru çəkir. Daha sonra çıxış yolu göstərilir, dərman göstərilir, ideologiya düzəldilir, iman düzəldilir, elm adı ilə əqidələr əldə olunur, daha sonra cəmiyyətə gəlir və onun bir yığım düşüncələrinin hadisəyə, mövzuya heç bir aidiyyatı olmadığını görür. Yenicə anlayır ki, kitabpərəstliyə düçar olub; bir qədər zehni düşüncələr onun əqidələrini qurub və ictimai gerçəkliklərə aid mühakimələrinin bir-birlərinə heç bir aidiyyətı yoxdur. Xüsusilə şərq ziyalıları qərb ziyalılarına nisbətən bir az daha çox zehni məsələlərə meyllidirlər. Eyni, konkret, gerçək məsələlər ayrı bir məkanda zehni məsələlər ola bilərlər. Bir məsələ bir yerdə düzgün, ayrı bir yerdə isə yanlış ola bilər; qərbli ziyalılar tarixlərinə gerçək baxış, çıxarış əsasında ideologiya hazırlayıblar, mühakimələr aparıblar. Onlar qərbli olmayan ziyalılar üçün nümunə olduğuna görə qərbli olmayan ziyalılar da onların mühakimələrini, onların fikri, ideoloji çıxarışlarını təkrarlayırlar, və onun əsasında cəmiyyətləri, tarixləri və dinləri barəsində mühakimə aparırlar. Lakin apardıqları mühakimələr səhvdir; qərbli öz tarixində orta əsrlərdən öncə inkişaf etmiş, mütərəqqi Rum və Yunanın olduğunu görür; məsihiyyət Avropaya gəldikdə Avropa zülmətə qərq olur, xarlıqa düçar olur; daha sonra din kənarlaşdırılır, renesans - intibah yaranır və tərəqqi, sivilizasiya geri qayıdır; buna əsasən qərbli ziyalı deyilir ki, tariximiz göstərdi ki, əvvəl dinimiz yox idi inkişaf etmişdik, daha sonra dindar olduq, süqut etdik, yenidən din getdi və yenidən mədəniyyətə, sivilizasiyaya sahib olduq. Şərqli ziyalı da qərbli ziyalının uyğun mühakiməsini bu gün təkrarlayır. Hətta öz dininə qarşı uyğun mühakiməni aparır. Lakin onun dininin öz sivilizasiyası, mədəniyyəti ilə olan rabitəsi, qərb mədəniyyətinin oradakı dinlə rabitəsinin əksinədir; bu ziyalı öz dinini süqut amili bilir. Və bunun nəticəsi bu gün gördüklərimiz olur. Lakin əslində şərqdə din olanda, kitabxanalar, mədəniyyətlər, sivilizasiyalar, ictimai quruluşlar və hətta mütərəqqi hüquqi quruluşlar var idi, hətta bu gün də onların bəziləri yoxdur. Dördüncü əsrdə olan kitabxana bugünkü dünyada yoxdur. Kitabxananın adı "Darul-məktəb" idi. Lakin orada əlli-altımış alim sakinləşirdi. Dünyanın müxtəlif yerlərindən şagirdlər gəlirdi, orada evləri var idi və yaşayırdılar, hətta bursları var idi. Hər dəfə araşdırma üçün oraya gəldikdə təmin olunurdular və kitabxananın sakini olan ustadların nəzarəti altında işləyirdilər. Lakin bu gün yalnız və yalnız nümunələşdirilmiş, mazlanmış, xalqa soxuşdurulmuş adamlar olmuşuq; qərb malını istifadə etməkdən başqa heç bir istifadəmiz yoxdur. Nə zehni istehsalımız var, nə də qeyri-zehni, konkret istehsalımız! Odur ki, qərbdəki eyni, konkret məsələlərin təkrarı bizim üçün zehni məsələlər olub.
Elə buna görə də mütaliə, mütləq təfəkkür əhli olanlar ictimai həyatın canlı gerçəklikləri ilə daim əlaqələrini qorumalıdırlar ki, elm vasitəsi ilə ictimai reaallıqları işıqlandırsınlar və ictimai gerçəkliklərin köməyi ilə elmi azğınlıqdan, zehnmehvərlikdən qorusunlar; əks halda zehni azğınlıqa düçar olacaqlar. Elm, fəlsəfə, ideologiya, incəsənət adı altında olan bir növ zehnmehvərlik ümumiyyətlə mövcud reallığın inkarıdır; və bu həmin məsələdir ki, on doqquzuncu əsrin elmi sosiologiyasında mədəni elinasion (özgələşmə), intellektual elinasion adı ilə açıqlanıb və bu gün də ciddi şəkildə barəsində söhbət olunur.
Təbəqələşmiş rejim
İnsanın digər bir düşməni təbəqələşmiş quruluşdur. Təbəqələşmiş quruluş, rejim insana zidd ən böyük, ən güclü, ən sonuncu amildir. Bu quruluş bir bazis, təməl formasını alır və mədəniyyəti, düşüncəni, dini, insanları və xülasə hər bir şeyi korlayır.
Çünki insanın insanlığını bütün cəhətlərində tərsinə çevirir. Tarixə baxdıqda bir həqiqət olan bəşəriyyətin, iki bir-biri ilə düşmən qütbə parçalanmasını görürük; nəticədə ağa və qul, imkanlı və imkansız yaranır. Beləliklə təbii olaraq iki cür insan ortaya çıxır. Dəyərsiz olan "dəyərli", yəni zadəganlar və dəyərlərə malik "dəyərsiz", yəni kütlə. Kütlə elə bir vəziyyətə düşür ki, hər insanın malik olduğu dəyərlərdən məhrum edilir və zadəganlar, ümumiyyətlə insani dəyərlər hesab olunmayan dəyərlərə sahib çıxırlar. Bu yerdə insan tamamilə inkar olunur. Hansı insan? Mən Dostoyevskinin sözünü burada təkrar edirəm: Bir insan başqa birini qətlə yetirdikdə, hamı ölənin halına təəssüflənir ki, o diri idi, indi isə artıq ölüb. Lakin onu qətlə yetirənin halına da təəssüf edilməlidir. Çünki o insan idi, artıq qatildir.
Albert Memi müstəmləkəçi və müstəmləkə ölkələri barəsində, dünyada müstəmləkəçiliyin elmi rabitəsi haqqında mövcud ən yaxşı kitablardan birində, kiçik, lakin çox məğzli əsərində deyir: Qərblə şərqin rabitəsi müstəmləkəçlik rabitəsidir. Hamı çalışır ki, müstəmləkə rejimi altında yaşayan Afrikalı, Asiyalı, Latın Amerikalı insanın nöqsanlarını, çatışmamazlıqlarını və azğınlıqlarını araşdırsın. Lakin müstəmləkəçilik rejiminin iki qurbanı olduğunu heç kəs deməyib. Biri Asiyalı və Afrikalı azad insan idi ki, istismar oldu, müstəmləkə rejimində yaşadı. O biri isə Avropalı insandır ki, müstəmləkəçilik, istismar onu müstəmləkəçi, istismarçı etdi.
Ojen Ueneskonun "Kərgədan" adlı məhşur əsərində də (paytaxtda indi də teatrı nümayiş olunur, əlbəttə teatrı bir qədər fərqlidir. Lakin əsərin özü çox gözəl əsərdir) bu nöqtəyə toxunulur ki, uyğun quruluşda, rejimdə yaşayan insanın həyatda qalması üçün kərgədan kimi alnının ortasında buynuzu olmalıdır; vursun, sındırsın, qaçsın, dağıtsın; əks halda məhv olacaq. Əgər bu işi görməsə nə olacaq? Kafkanın qəhrəmanı; "məsx" (çevrilmə)!
Xülasə bu rejimdə insan məhv olur. Yəni iki qeyri-insani mövcuda çevrilir. Biri qatildir, o birisi isə qətl olunmuş. Biri müstəmləkəçi, o biri isə müstəmləkə rejimində yaşamağa məcbur qalmış. Biri istismarçı zəlidir, o biri isə istismar olunmuş xəstə. Bu təbəqələşmiş rejim tarix boyu müxtəlif formalara düşüb, müxtəlif rejimlər olub, müxtəlif tarixi mərhələlər keçib. Lakin təkcə Ojen Ueneskonun dediyi kimi insanı kərgədana çevirməklə kifayətlənməyib və nə də Kafkanın dediyi kimi insanın "məsx" olması, çevrilməsi ilə iş başa çatmayıb. Mən baş verənləri ətraflı şəkildə deyirəm:
Beləliklə insan materializmə qayıdır, maddi bir varlığa çevrilir. Dinə qayıdır (həqiqi yox, tarixdə gerçəkləşən, hakimlik edən din) metafizika qarşısında mütləq inkara çevrilir; elmə qayıdır alimləri qeyri-elmi anlayışlara, qeyri-elmi cəhətlərə, qeyri-elmi məqsədlərə qurban edir; sənayeyə üz tutur, sənaye insana xidmət edir və insan üçün ehtiyaclar istehsal edir və bu zaman bir fiqur formasını almış insanı özünə cəzb edir və ondan iş çəkir. İnsan ixtisaslaşmağa üz tutur, istehsalı çoxaldır, tərəqqi edir və daha çox istehsalın, daha çox inkişafın ən böyük qurbanına çevrilir. Xülasə, istənilən dinə, rejimə, quruluşa, ideologiyaya üz tutduqda təbəqələşmiş ziddiyyətin əsiri olur. Çünki təbəqələşmiş rejim onu iki qeyri-insani qütbə çevirir. Elə buna görə də insanın özünə gəlməsi əsri olan bu əsrdə, insan əsrimizin alnına həkk olunmuş böyük bir müəmmadır və bugünkü düşüncələrə həkk olunmuş böyük suala çevrilib: Nədir?! Kimdir?! Bütün fəlsəfələrin, elmin və ziyalıların insanın necə olması barədə bir növ məlum imanı, dəqiq biliyi olmalıdır. Çünki bütün ideologiyalar, mədəniyyətlər, fəlsəfələr, təlim-tərbiyə quruluşları və həyat tərzləri insanın nicatı üçün olmalıdır. Keçmişdəkinin əksinə olaraq; keçmişdə insan qurban edilirdi, yaxud inkar olunurdu və ona əhəmiyyət verilmirdi. İnsanın nicatı nə deməkdir? İnsanın qurtuluşu yəni ona elə bir vəziyyət yaratmaq ki, mümkün kamil azadlığa, agahlığa və yaradıcılığa malik olsun. Əlbəttə insan indi də yaradıcıdır, lakin azad deyil. Bu səbəbdən başqasının istehsalı üçün bir alətə çevrilib. Agahdır, lakin azad deyil. Odur ki, onun əməli bir qul kimi satışa çıxarılır.
Agah, azad, yaradıcı, həmin varlıq ki, Allah onu təbiətdə öz canişini kimi tanıtdırıb; bəs Allah kimdir? Agah, azad, yaradan!
Beləliklə hər şeyin həll olduğu on doqquzuncu, iyirminci əsrdə insan bir böhrana, müəmmaya çevrilir və bütün ziyalılar insan azadlığını, agahlığını, yaradıcılığını iyrənc, zor və təzad rejimlərdın xilas edə biləcək iman və qurtuluş yolu ardıncadılar. Xüsusilə onun təbiətdən üstün dəyərini ona qaytarmağa çalışırlar. Maddiyyat, həyatı və azadlığı ondan alıb. Odur ki, bu gün yeni əsrin vicdanı, tarixə hakim olmuş dindən daha üstün bir din ardıycadır. Vücudun ruhani, mənəvi formasını axtarır. Yaşamaq üçün insani, məntiqi eşq axtarır; əqli, sənaye, texniki süst rejimlərin bizə yeritdikləri çərçivədən xaric daha böyük ideal dalıycadır; və bu axtarışda, bu çalışmalarda biz də öz İslam dinimizdə, şərq mədəniyyətimizdə bəşər vicdanının bugünkü ehtiyaclarına cavab verəcək dəyərlər axtarırıq.

Əli Məzinani
tərcümə edən M. Əhməd