Шрифт өлчүсү:

06 Август 2015

Гуранда дәфәләрлә хәбәрдарлыг едилир ки, нәфсинизи (өзүнүзү) горујун. Инсана төвсијә олунур ки, өзүнү вә әһлини оддан горусун

Устад Рәфии һаггуннас барәдә

Имам Сәҹҹадын (ә) Һүгуг Рисаләси Аллаһын, инсанларын, фәрдин һүгугларына, һәтта намаз вә оруҹ кими ибадәт һагларына комплекс бир бахышдыр. Рисаләдән ајдын олур ки, инсанын Аллаһ гаршысында, ҹәмијјәт гаршысында, өзү гаршысында мәсулијјәтләри вар. Намаз вә оруҹ кими ибадәтләр бизим үзәримиздә олан шәриәт мәсулијјәтләридир. Бәзи инсанлар намаз вә оруҹ кими ибадәтләрин һаггыны јеринә јетирмир. Халгын, ҹәмијјәтин һаггы да өз һаггымыз кимидир. Нәфс дедикдә инсанын өзү, маһијјәти нәзәрдә тутулур. Гуранда дәфәләрлә хәбәрдарлыг едилир ки, нәфсинизи (өзүнүзү) горујун. Инсана төвсијә олунур ки, өзүнү вә әһлини оддан горусун. Билдирилир ки, јахшылыг етсәниз өзүнүзә едирсиниз, пислик дә етсәниз өзүнүзә едирсиниз. Ајәләр мәҹмусундән ајдын олур ки, һаггуннас, јәни халгын һаггы дедикдә елә инсанын өзүнә мүнасибәтдә һүгуг вә вәзифәләри нәзәрдә тутулур. Бу һүгуглар ики гисмә бөлүнүр. Онларын бир гисми маддидир, бәдәнин физики бахымдан горунмасыны нәзәрдә тутур. Инсан ҹисми она верилмиш әманәтдир. Биз ҹисмимиз гаршысындакы вәзифәләрә биҝанә гала билмәрик. Бир шәхс дејир ки, ҝөзләрим өзүмә мәхсусдур. Инсан әл-ајағыны, бәдән үзвләрини өз малы һесаб едир. Дүшүнүр ки, истәсә әлини кәсә биләр. Амма Ислам буна иҹазә вермир. Инсан истәр мадди, истәр мәнәви һүгуглары позмаға ихтијарлы дејил. Пејғәмбәр (с) дөврүндә бир груп инсан ибадәтә елә гәрг олмушду ки, инсанларла үнсијјәти, аиләни, јејиб-ичмәји јаддан чыхармышды. Пејғәмбәр (с) бујурду ки, бу мәним сүннәм дејил, мән сизин пејғәмбәриниз олдуғум заман аилә гурмушам, өвладларым вар, јахшы хөрәкләр јејирәм. Рөһбанијјәт јолуну сечиб ҹәмијјәтдән тәҹрид оланлара Пејғәмбәр (с) бујурур: “Мәним үммәтимин рөһбанијјәти ҹиһаддыр. Өзүнүзә сыхынты јаратмаг истәсәниз дүшмәнлә вурушун. Бир шәхс дејир ки, мән өз ҹанымын саһибијәм, истәсәм наркотикадан истифадә едәрәм, сигарет чәкәрәм. Наркотикаја алудә олан инсан илк зәрбәни өзүнә вурур. Онун үзәриндә ҹәмијјәтин, аилә-өвладын һаггы вар. Онун бу иши әслиндә өзүнә дә ҹәмијјәтә дә зүлмдүр. Наркотика кими вәрдишләрин гаршысыны алмаг үчүн сәрһәдләри бағламаг бәс етмир, бу ҝүн өлкәнин дахилиндә белә ујушдуруҹулар тапылыр. Бу саһәдә статистика үзүҹүдүр. Һәр ҝүн наркоманлар ҹәрҝәсинә јүзләрлә инсан гатылыр. Еј инсан, Аллаһ сәнә һәјат, сағламлыг, немәтләр вериб. Сән бу немәтләр мүгабилиндә вәзифәләринә әмәл етмәлисән. Наркотикадан истифадә, спиртли ичкиләрдән истифадә, һәтта бәдәнә зәрәрли гидаланма диндә јолверилмәздир. Бир шәхс јол һәрәкәти гајдаларына мәһәл гојмадан машын сүрүр, гәзаја дүшүр, өмрүнүн сонуна гәдәр әлил арабасына отурур. Башга бири һәким гадаған етдији һалда јағлы хөрәкләрдән вә ширнијјатдан истифадәни дајандырмыр, нәтиҹәдә ҝөзү тутулур, шикәст олур. Ибадәт дә беләдирми? Бәли, Аллаһ биздән намаз, оруҹ истәјиб. Бујуруб ки, сизә оруҹ ваҹиб едилди. Хәстә адама, мүсафирә оруҹ тутмаг олмаз. Бу да бир ганундур. Әҝәр оруҹ тутмаг сизә зәрәрсә, дин сизин хејринизи истәјиб, оруҹ тутмајын. Һәзрәт Пејғәмбәр (с) бир сәһнәјә шаһид олду. Ҝөрдү ки, бир шәхс мәсҹиддә өзүнү сүтуна бағлајыб вә бу һалда намаз гылыр. Һәзрәт (с) бунун сәбәбини сорушду. Һәмин шәхс ҹаваб верди ки, мән ајаг үстә дура билмәдијимдән өзүмү сүтуна бағламышам. Һәзрәт (с) бујурду ки, әјләш, отраг вәзијјәтдә намаз гыл. Бәли, Ислам кимин үчүнсә чәтинлик јаратмыр. Һәтта су бәдәнә зәрәрли олдугда гүсл вә дәстәмаза иҹазә верилмир, торпаға тәјәммүм етмәк лазымдыр.
Хошбәхтлик јолунда инсан үчүн ән зәрәрли шејләрдән бири вәсвәсә, јерсиз шәкк-шүбһәдир. Вәсвәсә нәтиҹәсиндә инсан өз енержи вә истедадларыны пуча чыхарыр. О Аллаһын немәтини зај едир, исрафа јол верир. Васваслыг (вәсвәсә) бир чох ҝүнаһларын мәншәсидир. Бунларын ән мүһүмү Аллаһ вә пејғәмбәрин сөзүнә мәһәл гојмамагдыр. Аллаһ вә пејғәмбәр бујурур ки, бир шеј пакдыр, васвасы адам исә ону пак һесаб етмир. Һүҹурат сурәсиндә охујуруг ки, Аллаһ вә Пејғәмбәрдән (с) габаға кечмәјин. Аллаһ вә Пејғәмбәр (с) бујурур ки, бир шејин мурдарлығына әминлик оланда ондан чәкинин. Инсанларын васваслыға гаршы мүбаризәси дә чох вахт дүзҝүн олмур. Ханымынын васваслығындан шикајәтләнән шәхсә дејибләр ки, бүтүн еви мурдарла, раһат ол. Бу дүзҝүн јол дејил. Васваслығы арадан галдырмаг үчүн васвасы шәхс сизә инанмалыдыр. Әксәр инсанларын васваслығы дини мәсәләләрә аиддир. Бу исә Аллаһ вә пејғәмбәрдән өнә кечмәкдир. Аллаһ бујурур ки, ким Онун вә Рәсулунун (с) ҝөстәришиндән чыхса ләнәтә ҝәләр. Васваслыг һәм дә исрафа сәбәб олур. Вәсвәсә кечирән инсан енержијә, суја гәнаәт етмир. Белә бир инсан дүшүнҹәдә дә исрафа јол верир. Намазда бир сөзү ифрат тәкрарламагла өзүнә чәтинлик јарадыр. Диҝәр тәрәфдән, васваслыг шејтан тәлгинләриндәндир. Имам Садиг (ә) бујурур ки, вәсвәсә шејтан ишидир. Васвасы адамын өзүндән дә сорушсаныз, дејәҹәк ки, Аллаһ шејтана ләнәт етсин. Белә бир фикир вар ки, васваслыг хәстәликдир. Васвасы шәхс ҹәми 20-30 фаиз еһтимал әсасында бир шејин рүтубәтли, јаш олдуғуну дејир. Һансы ки бир шејин јаш олдуғуну демәк үчүн 99 фаиз еһтимал да бәс етмир, 100 фаиз әмин олмаг лазымдыр. Әҝәр мурдар бир шеј гуру бир шејә тохунубса мурдарлыг гурудан гуруја кечмир. Мән арада јашлыг олдуғуну јалныз о заман гәбул едә биләрәм ки, 100 фаиз әмин олум. Бир евә ҝетмишәм, һәмин евдә халчада јашлыг вар. Олсун ки, һәмин јашлыгда мурдарлыг да вар. Амма буну арашдырмаг мәним вәзифәм дејил, раһат намазымы гыла биләрәм. Бир шеји о заман мурдар һесаб етмәк олар ки, әминлик олсун. Әҝәр әминлијим јохса, демәк пакдыр. Бизим ишимиз заһир әсасында һөкм чыхармагдыр, арашдырма апармамалыјыг. Бизә ҝөстәриш верилиб ки, шәкк васитәси илә әминлији әлдән чыхармајаг. Јаныныздан кечән машын ҝөлмәчәдәки сују үстүнүзә сычрадырса һәмин сујун мурдарлығына әминлик олмадыгда шүбһәјә дүшмәјә әсас јохдур. Бәли, васваслыг инсан үчүн чох зәрәрли һалдыр. Ҝөрүн инсанын әтрафындакылар, онун аилә-өвлады, ата-анасы һәмин шәхсин васваслығындан нә гәдәр әзијјәт чәкир. Бүтүн бунлар һүгугларын позулмасыдыр. Сиз васваслыг кими бир хасијјәтлә әтрафдакыларын һаггыны тапдајыб, онлара чәтинлик јарадырсыныз.
Мәнәви һүгуглара нәзәр салаг. Бизим инсани маһијјәтимизин һүгуглары вар. Бир инсан олараг ағыл вә дүшүнҹәјә маликик. Ағыл вә дүшүнҹә инсан үчүн вәзифә јарадыр. Һүгуг Рисаләсиндә бујурулур: “Инсанын өз үзәриндә илк һаггы будур ки, Аллаһа итаәт јолуну сечсин. Бу нәфсин илк һаггыдыр, ону Аллаһа итаәт јолуна апарын. Нәфсин биринҹи һаггы будур ки, о ҝүнаһа ишләдилмәсин...”
İнсан дөрд мәртәбә нәфсә маликдир. Нәфс өзү јеҝанә инсан маһијјәтиндән ибарәтдир. Бәс дөрд мәртәбә нәдир? Әммарә нәфс, мутмәиннә нәфс, ләввамә нәфс вә мусәввәлә нәфс. Әммарә нәфс мәртәбәсиндә инсан там нәфсә табедир, онун ихтијарындадыр. Нәфс нә дејирсә инсан она итаәт едир. Әммарә нәфс одур ки, инсан ҝүнаһ гаршысында асанлыгла тәслим олур. Чох асанлыгла намаздан, ибадәтләрдән, вәзифәләриндән бојун гачырыр. Намәһрәмә бахыр, һарам јејир, ҝүнаһа әл апарыр. Амма мусәввәлә нәфс әммәрә нәфсдән тәһлүкәлидир. Әҝәр әммарә нәфсдә инсан ҝүнаһын ҝүнаһ олдуғуну етираф едирсә мусәввәлә нәфсдә ҝүнаһ ҝөзәл ҝөстәрилир. Бу һадисә илә Гуранда да растлашырыг. Гуранда бујурулур ки, бу иш Јусифин гардашларына ҝөзәл ҝөстәрилди. Мусәввәлә нәфсдә инсан гејбәт едәндә буна әсас ҝөстәрир. Мусәввәлә нәфс инсана дејир ки, Аллаһла рабитә ҝөзәлдир, амма сән фарс дилли олдуғундан намазы фарсҹа гылмағынын ејби јохдур!! Мусәввәлә нәфс инсана дејир ки, бүтүн инсанлар баҹы-гардашдыр, һиҹаб олмаса да олар. Мусәввәлә нәфсин бүтүн ҝүнаһларда бәһанәләри вар. Башга бир мәртәбә ләввамә нәфсдир. Ләввамә нәфсдә инсан хәтаја јол верәндә өзүнү данлајыр, ҝүнаһа ҝөрә нараһат олур. Намаза јубандыгда, намазын вахтыны отүрдүкдә өзүнү данлајыр. Истәнилән бир ҝүнаһа јол вердикдән сонра ләввамә нәфс инсанда пешманчылыг һисси јарадыр. Кәрбәла һадисәсиндә инсанлар бир нечә група бөлүнмүшдү. Бәзиләри билирдиләр ки, Имам Һүсејнин (ә) гәтлә јетирилмәси пис ишдир. Бунунла белә һәмин иши ҝөрүрдүләр. Өмәр Сәд ҝөзәл билирди ки, Һүсејн (ә) Пејғәмбәр (с) өвладыдыр вә тутдуғу јол һагг јолудур. Ҹамаата тәлгин едирди ки, Имам Һүсејн (ә) әмирәлмөминин олан Језидә гаршы чыхыб. Буну Имам Һүсејнин (ә) диндән чыхмасы кими гәләмә верирди. Имам Садиг (ә) бујурур ки, бәзиләри Аллаһын разылығыны газанмаг үчүн Имам Һүсејнлә (ә) вурушурду. Бәзиләри дә Кәрбәла һадисәсиндә сејирчи мөвге тутуб, һадисә баша чатандан сонра һәмин јерә ҝәлдиләр, өзләрини данладылар. Инсанын ҝүнаһдан габаг пешиман олмасы јахшыдыр. Һүррүн пешманчылығы бу гәбилдәндир. Һүрр гылынҹы сыјырмамыш ләввамә нәфс онун гаршысында дајанды.
Нәфсин дөрдүнҹү мәртәбәси мутмәиннә нәфсдир. Гуран бу нәфси мәдһ едир. Имам Сәҹҹад (ә) бујурур ки, илк нөвбәдә өзүнү Аллаһын бәндәси сајмағын нәфсин һаггыдыр. Инсан өнҹә Аллаһын, сонра бәндәләрин һаггыны өдәмәлидир. Рәвајәтдә нәгл олунур ки, бир шәхс Пејғәмбәрин (с) ҝөрүшүнә ҝәлиб бир нечә суал верди. Сорушду ки, Аллаһа мәрифәт нәдир? Һәзрәт (с) бујурду ки, Аллаһа мәрифәт инсанын өзүнү танымасыдыр. Бәзиләри дејир ки, инсанын өзүнү танымасы гејри-мүмкүндүр, демәк Аллаһы да танымаг олмаз. Әслиндә рәвајәт буну демир. Рәвајәтә ҝөрә инсан өз маһијјәтини таныса, өз еһтијаҹларындан хәбәрдар олса бу она бәс едир. Һәзрәтдән (с) сорушдулар ки, инсан һагг јолда олуб-олмадығыны неҹә тәјин едә биләр? Һәзрәт (с) бујурду: “Бах ҝөр нәфс сәнә нә дејир!” Инсанда нәфслә ағыл арасында мүһарибә ҝедир. Сорушурлар ки, инсан халга әл ачмагла кичилирми? Рәвајәтләрдә иззәти-нәфс адлы бир дәјәрдән данышылыр. Мөмин өзүнү кичилтмәмәлидир. Инсан өзүнү кичилтдији заман ҝүнаһа ҝедир. Өз ләјагәтини дәјәрләндирән шәхс јалан данышмыр, зүлм етмир, өзүнә бу сифәтләри јарашдырмыр. Бир шәхс Имам Садигин (ә) ҝөрүшүнә ҝәлиб она әзијјәт верән гоншусундан шикајәтләнди. Деди ки, мән Аллаһа хатир сусурам, бу гоншу илә кечинирәм. Амма буна ҝөрә горхаг адландырылдығыны билдирди. Һәзрәт (ә) бујурду ки, әсл зәлил зүлм едән шәхсдир, зүлм алчаглыг нишанәсидир. Бәзи инсанлар дахилиндәки бошлуғу башгаларына зүлм етмәклә долдурмаг истәјир. Психологлар дејирләр ки, тәкәббүр инсанын өзүнү кичик ҝөрмәсинин тәзаһүрүдүр. Јәни өзүнү кичик ҝөрән инсан бу комплексдән гуртармаг үчүн тәкәббүр јолуну сечир, өзүнү бөјүк ҝөстәрмәјә чалышыр. Биз нәфсимизи алчалтмаға иҹазәли дејилик. Бир шәхс Имам Садигә (ә) деди ки, мән гејри-зијарәт сәфәрләриндә пулум олдуғу һалда сәфәр јолдашларыма хидмәт едиб, пул хәрҹләмәмәјә чалышырам. Һәзрәт (ә) бујурду ки, бу чох писдир. Белә бир һалда сәфәрә чыхмамағы, өз шәхсијјәтини горумағы тапшырды. Тамаһкарлыг инсанын шәхсијјәтини алчалдыр. Имам Садиг (ә) ондан јардым истәјән шәхсә пул верәндән сонра тапшырды ки, өз еһтијаҹыны һәр инсанын јанында данышыб шәхсијјәтини кичилтмәсин. Бир шәхс Имам Һүсејндән (ә) көмәк истәди. Имам (ә) она көмәк етмәмишдән өнҹә үч мәсләһәт верди: “Көмәк истәјәндә бу ишдә тәҹрүбәли, мүрүввәтли вә диндар адамлардан истә.” Имам (ә) һәмин шәхсин нәзәринә чатдырырды ки, ағыз ачанда сәни кичилдәҹәк инсанларын гапысыны дөјмә. Тәәссүф ки, мүасир дөврдә инсанлар бир-бири илә јарыша ҝириб. Бир гоһум, бир гоншу баһалы машын алырса, һәҹҹә ҝедирсә, дәбдәбәли һәјат јашајырса, бу мәни гыҹыгландырыр, мән дә белә етмәк истәјирәм. Амма Гуран белә бир һәјат тәрзини бәјәнмир. Мән гәзетдә мараглы бир шеј охудум. Варлы бир аилә истираһәт үчүн дәниз кәнарына ҝедир вә истираһәтдән гајыданда онларын дәриси гаралыр. Сорушанда дејирләр ки, ҝүнәш алтында өзүмүзү јандырмышыг. Гоншу илә мүбаһисәјә ҝирән о бири аилә дә имкансыз олдуғундан кәндә үз тутур. Онлар кәнддә евин дамында ҝүн алтында узанырлар ки, ҝери дөнәндә истираһәтдә олдугларыны десинләр!! Нә үчүн өзүмүзә бу гәдәр чәтинлик јарадырыг?! Тәәссүф ки, инсанларда шәхсијјәтини горумаг, аза гане олмаг һисси зәифләјиб. Бир шәхс мәсумдан нәсиһәт истәди. Мәсум имам сорушду ки, дејәҹәјимә әмәл едәҹәксән? Һәмин шәхс әмәл едәҹәјини сөз верди. Имам (ә) бујурду ки, инсанларын малында ҝөзүн олмасын, бу сәни алчалдар. Доғрудан да инсан өзүнү башгаларындан кичик ҝөрдүкдә бир јарыша һәвәсләнир. Рәвајәтләрдә дејилир ки, нәфсинә дәјәр верән инсан ҝүнаһа ҝетмир, гејбәт етмир, кимисә мәсхәрәјә гојмур, пахыллыг һиссиндән узаг олур. О өз һәгиги дәјәрини анлајыр. Әҝәр бәдән үзвләринин һагларындан данышсаг Имам Сәҹҹадын (ә) бујуругларыны јада салмалыјыг: “Гулаг, ајаг, дил, ҝөз, гарынын сизин үзәриниздә һаггы вар.” Биз бу барәдә әтрафлы даныша билмирик. Имканымыз аздыр. Бир гәдәр дил барәдә данышаг. Дил Аллаһын инсана вердији немәтдир. Дилин вәзифәси бәјан етмәкдир. Дил пејғәмбәрләр үчүн силаһ олуб. Әҝәр дил олмасајды пејғәмбәрләр инсанлары доғру јола неҹә дәвәт едәрди?! Дил үнсијјәт васитәсидир.
Даныша билмәјән инсан бир чох ишләрдән мәһрум олур. Аллаһ инсана данышмаг истедады вериб. Аллаһ едә биләрди ки, дил ҝүнаһа ачылмасын. Јалан даныша билмәсин, сөјүш сөјә билмәсин. Амма дил дә бүтүн әзалар кими азад јарадылыб. Инсан сынаға чәкилир ки, дилинә нәзарәт едә биләҹәк, јохса јох? Рәвајәтләрдә билдирилир ки, бүтүн хејирләрин вә бүтүн шәрләрин ачары дилдир. Мәнә елә ҝәлир ки, дил башга ишләрдә дә әзалара көмәкчидир. Инсан һарам тикәни әлдә етмәк үчүн данышмалыдыр. Ҹинси ҝүнаһа јол вермәк үчүн гаршы тәрәфлә рабитә јаратмалыдыр. Һарам мусигијә гулаг асмаг үчүн диллә данышыб һәмин лент јазысыны алмалыдыр. Јәни бүтүн ҝүнаһларда мүгәддимә ишләр дилин өһдәсинә дүшүр. Дил һеч бир әзијјәтсиз доланыб, ишини ҝөрүр. Имам Сәҹҹад (ә) Һүгуг рисаләсиндә дил үчүн һаглар садалајыр. Бунлардан бири дилин әзизлијидир. Ону хәјанәтдән горујаг. Дилин хәјанәти јалан, мәсхәрә, гејбәтдир. Икинҹи будур ки, дилимизи хејир ишә алышдыраг. Инсан нәјә адәт едирсә һәмин јолла да ҝедир. Ҹәрраһијјә отағында ишләјән тибб ишчиләриндән бири дејир ки, наркоздан ајылан хәстәләрин һәрәси бир ҹүр данышыр. Бәзиси сөјүш сөјүр, бәзиләри хош сөзләр дејир. Һәтта Гуран охујанлар, зикр дејәнләр дә олур. Мәнә елә адамлар раст ҝәлиб ки, онлары чох әдәбли танымышам, амма ҝөзләнилмәдән дава дүшәндә ағыла ҝәлмәјән сөјүшләр сөјүрләр. Бәзән минбәр әһли һаггында гоншулары дејир ки, ҝәлин онун әхлагыны евдә ҝөрүн. Пәнаһ апараг Аллаһа белә сифәтләрдән. Имам Садиг (ә) бујурур ки, ҹәһәннәм одуну өзүнүзә һарам етмәк истәјирсинизсә, сүбһ намазындан сонра 100 салават чәкин. 100 салават 7-8 дәгигә вахт апарыр. Бәзиләри сорушур ки, салаватла ҹәһәннәм оду арасында нә рабитә вар? Ҹаваб будур ки, һәмин салаватлар хејирә адәтдир. Сүбһ тездән салаватла ачылан дилин ҝүнаһа ҝетмәси чәтинләшир. Бизә төвсијә олунур ки, сүбһ намазындан сонра 7 дәфә ла һәвлә вәла гүввәтә илла биллаһил дејәк. Икинҹи намазындан сонра 10 дәфә инна әнзәлна охумаг төвсијә едилир. Һәсбуналлаһ зикри, јунисијјә зикри, бүтүн бунлар дили хејир сөзә адәт етдирмәк үчүндүр. Бәзиләри әсәбләшәндә дәрһал ла илаһә иллаллаһ дејир. Чүнки ади вахтлар бу сөзү адәт едибләр. Бәзиләри дә әсәбләшән кими сөјүш сөјүр. Чүнки ади вахтларда дилләрини горумајыблар. Рәвајәтдә дејилир ки, Имам Садигин (ә) евиндә бир кәниз вармыш. Бу кәниз имама јемәк ҝәтирәндә бүдрәјир, гајнар јемәк имамын өвладынын үстүнә төкүлүр. Имам (ә) дәрһал Гуран охумаға башлајыр. Бәли, инсан дилини Гуран вә зикрә адәт етдирсә әсәбләшдији заман да лазымсыз сөз данышмаз. Имам Һүсејн (ә) ашура ҝүнү бәдәнинә охлар санҹыланда ла һөвлә вәла гүввәтә илла биллаһ дејир. Онун бүтүн сөзләри әдәблидир. Биринә бујурун демәклә отурун демәк арасында да әдәб бахымындан фәрг вар. Дилимизи әдәбли данышмаға алышдыраг. Мүһүм нөгтәләрдән бири дә будур ки, сусмағы өјрәнәк. Бир јердә еһтијаҹ јохдурса данышмајаг. Чох һалларда дедијимиз сөзләр зәрәримизә ишләјир. Бәзән дә данышдығымыз сөзләрин мәнасы олмур. Имам Сәҹҹад (ә) өз рисаләсиндә бујурур ки, бүтүн дуалара салаватла башлајаг. Рисаләнин бир јериндә гарынын һагларындан данышылыр. Инсан дилиндән, шәһвәтиндән вә гарнындан зәрбә алыр. Адәтән ҝүнаһлар бу үч үнвандан биринә аиддир. Башга әзаларын да ҝүнаһы вар, олсун ки, бу гәдәр әһәмијјәтли дејил. Рәвајәтләрдә билдирилир ки, инсан гарнына вә ҹинси мејлинә нәзарәт едә билсә хилас олар. Имам Сәҹҹад (ә) бујурур ки, гарнынызы һарам кисәсинә чевирмәјин. Әмирәлмөминин (ә) јемәкдән сонра әлини јујар, әлини гарнынын үстүнә гојуб бујурарды ки, вај о кәсә ки, гарныны һарамла долдуруб! Бир тикә чөрәклә дојмаг мүмкүнсә инсан нә үчүн башгасынын һаггына, һарам ҝөз дикмәлидир?! Имам (ә) бујурур ки, гарнын һаггы ону һарамдан горумагдыр. Һарамын аз-чохлуғунун фәрги јохдур. Бир хурма олсун, ја да бир хурма бағы. Һарам һарамдыр! Инсан һәтта һалалда да һәдд ҝөзләмәлидир. Имам (ә) төвсијә едир ки, инсан гарныны долдурмагдан чәкинсин. Инсан еһтијаҹы һәддиндә јесә бу она хејирли олар. Әҝәр бир алма бәс едирсә, 10 алма јемәк гарынгуллугдур. Инсанын чох гидаја еһтијаҹы јохдур. Бу ҝүн тој салонларында, хејир-шәрр сүфрәләриндә бөјүк исрафчылыг ҝөрүрүк. Бу артыг дојмаг дејил, гида мәһсулларынын партлајышыдыр. Гарынла бағлы үч нөгтәјә диггәт јетирәк: Һарама јол вермәјәк, һалалдан гәдәринҹә истифадә едәк, јемәкдә мәгсәдимиз ҝүҹ әлдә етмәк олсун. Әҝәр бәдән үзвләринин һаггыны позсаг төвбә етмәлијик. Ҹәмијјәтин һаггы да беләдир. Сөјүшә өјрәнмиш дили нәзарәтә ҝөтүрүб тәрбијәләндирмәк лазымдыр. Ләјагәтли инсан зикр олан јердә әдәбсиз сөзләр данышмаз. Инсан хәстәләнәндә дәрман гәбул едир. Әхлаги хәстәликләрин мүалиҹәси үчүн дә мүалиҹәләр вар. Һәзрәт Пејғәмбәр (с) бујурур ки, сөз дәрман кимидир, һәддиндән артыг дәрман өлдүрүҹү олур. Әҝәр һәким бир һәб јазыбса, 10 һәб гәбул етмәк олмаз. Лоғмандан сорушурлар ки, нә үчүн һәким олдун? Лоғман заһири бахымдан ҝөзәл олмајыб, дәрисинин рәнҝи гара олуб. Ҹавабында дејир ки, гарнымы горудум, лазым олмајан шеј јемәдим, дилими ҝөзләдим, һәр сөз данышмадым, ҝөзүмә нәзарәт етдим, һәр шејә бахмадым. Бәли, инсан өз бәдән үзвләринә мүәјјән гәдәр нәзарәт етсә, хүсуси илә чох бүдрәјән, ҝүнаһа мејилли үзвләри нәзарәтә ҝөтүрсә Аллаһ она һикмәт верәр. Рәвајәтләрдә билдирилир ки, инсан дилинә нәзарәт, сүкут јолу илә һикмәтә чата биләр.