01 Декабр 2013
Дүнјадан мәнә нә?

Мејарлардан бири јахшылыгдыр. Јахшы нәдир? Јахшлыгда нечә тәрәф вар? Бүтүн мүнасибәтләрдә ән азы ики тәрәф вар. Елементар ики тәрәфә мисаллар: һисс вә ағыл, нәфс вә иман, јахшы мән вә пис сән, пис мән вә јахшы сән...
Бир типи характеризә едән сәҹијјәләр арасында јахшылыг ән мүһүм сәҹијјәдир. Бурада гәрбин вә ја әҹнәбинин тәснифаты проблеми һәлл етмир. Аралыг дәнизи сивилизасијана ҝөрә инсанлар темпераментинә, психоложи гызғынлығына ҝөрә 4 група бөлүнүр:
-сакит, тәмкинли флегматик (лимфа – бәлғәм илә әлагәли)
-гајнар, һөвсәләсиз холерик (сары өдлә әлагәли)
-фәал, шән сангвиник (ганла әлагәли)
-горхаг вә гәмҝин меланхолик (гара өдлә әлагәли)
Бәли, бу тәснифат һазыркы арашдырмада јарарсыз ҝөрүнүр. Ола биләр ки, организмин физики параметрләри әхлага тәсирлидир. Амма бизим мөвзумуз бу әлагә дејил.
Биз типләрлә танышлыг үчүн шәрти олараг өзүмүзү јахшы адам сајмалыјыг. Шәрти олараг! Мән кимләрлә мүнасибәтдә јахшыјам? Бу суал әтрафында ҝәзишәндә ајдын олаҹаг ки, мәним јахшылығымын гајнағы нәдир. Гајнаг имандыр, јохса күфр? Виҹдандыр (әдаләт), јохса тәәссүб? Исардыр (сәхавәт), јохса тамаһ? Тәвазөдүр, јохса тәкәббүр? Мәрһәмәтдир, јохса гәзәб? Бәли, күфр, тәәссүб, тамаһ, тәкәббүр, гәзәб јахшылыг мәнбәји ола биләр. Бу јахшылыг ијрәнҹдир. Нә үчүн? Әввәла, фитрәт һөкм верир, ардынҹа да вәһј!
Гаршымдакы инсаны јахшы инсан сајырам. Она ҝөрә ки, һамыја јахшыдыр? Она ҝөрә ки, јахшыја јахшыдыр? Јохса писә дә јахшы олдуғу үчүн? Онун һамыја, ја јахшыја, ја да писә јахшылығынын архасында нә дајаныр?
Типләри бөләк, сонра сөзүмүзә давам едәрик:
-Аллаһ дејән јахшылыг ардынҹа ҝедәнләр;
-Ағыл дејән јахшылыг ардынҹа ҝедәнләр;
-Һисс дејән јахшылыг ардынҹа ҝедәнләр;
-Нәфс дејән јахшылыг ардынҹа ҝедәнләр
Бу типләрә гыса ад вермәји сахлајаг сонракы сөһбәтләрә.
Аллаһ дејән јахшылыг ардынҹа ҝедәнләр һаггында:
- Биз (Төвратда Исраил оғулларына) јазыб һөкм етдик ки, ҹанын гисасы ҹан, ҝөзүн гисасы ҝөз, бурунунку бурун, гулағынкы гулаг, дишинки диш вә јараларынкы јаралардыр. Лакин һәр кәс (гисасы) бағышласа, бу онун үчүн бир кәффарәдир (Аллаһ онун ҝүнаһларынын үстүнү өртүб бағышлар. Вә ја зәрәрди дә гисасы да бағышласа, бу, ҹани үчүн бир кәффарәдир. Һагг саһиби һаггындан ваз кечиб ону тәләб етмәсә, Аллаһ да ҹинајәткары ҹәзаландырмаз). Аллаһын назил етдији (китаб вә шәриәт) илә һөкм етмәјәнләр, әлбәттә, залымдырлар! (Маидә, 45)
- Һәр һансы бир пислијин ҹәзасы онун өзү кими бир писликдир. Бунунла белә һәр кәс (пислик едәни) бағышласа вә (онунла) барышса, онун мүкафаты Аллаһа аиддир. Һәгигәтән, О, залымлары севмәз! (Шура, 40)
- Һаггында һеч бир дәлил назил етмәдији шеји Аллаһа шәрик гошдугларына ҝөрә кафирләрин үрәкләринә горху саларыг. Онларын јери Ҹәһәннәмдир. Зүлм едәнләрин сығынаҹаглары јер нә писдир! (Али-Имран, 151)
Ағыл дејән јахшылыг ардынҹа ҝедәнләр һаггында:
-(О ҝүн) Дағлара бахыб онлары донмуш (һәрәкәтсиз дурмуш) зәнн едәрсән, һалбуки онлар булуд кечдији кими кечиб ҝедәрләр. Бу, һәр шеји баҹарыгла (јерли-јериндә) едән Аллаһын ҝөрдүјү ишдир. Һәгигәтән, О, етдијиниз (бүтүн) әмәлләрдән хәбәрдардыр! (Нәмл, 88) Елм һисс үзвләри илә чалышыр. Ҝөз, гулаг информасијаны бејинә өтүрүр. Ҝөз дағлары һәрәкәтсиз ҝөрүр. Ағылын бу мөвзуда һәгигәтә чатмасы нәсил-нәсил өмүр апарыр. Елм фәзиләтдир, һәгигәтсә вәһјин јанындадыр. Һәгигәти јалныз үчөлчүлү борудан ҝөрмәк олар. О да физики һәгигәти! Һеч бир ҹиһаз инсан гәлбини мүшаһидә етмәк ҝүҹүндә дејил. Ҝөз масканы о вахт сечир ки, маска кобуд, сезилән олсун. Ҝөз заһири, ағыл батини масканы сечмәјә дә биләр. Әҝәр бу маска ағлы алдадаҹаг гәдәр усталыгла һазырланыбса.
Һисс дејән јахшылыг ардынҹа ҝедәнләрин амалы:
-(Кафир) Гөвмү тәгиб етмәкдә (еј мүсәлманлар!) зәифлик ҝөстәрмәјин!(Ниса, 104) Чох олур ки, инсан ҹанавара, түлкүјә, әгрәбә рәһм едир. Бу мәрһәмәт онун өзүнә гаршы, һәм дә ҹәмијјәтә гаршы јөнәлиб. Тәҹвүзкара, јолдан өтәнә даш атана мәрһәмәт тәҹавүзә мәруз галана, даша һәдәф олана зүлмдүр.
Нәфс дејән јахшылыг ардынҹа ҝедәнләр һаггында:
-О мүнафигләр ки, мөминләри гојуб кафирләри дост тутурлар. (Ниса, 139)
Һәмишә гәлбимдән бир сөз кечиб, горхмушам бөлүшмәјә. Амма буну Аллаһ-Таала өзү бәјан едиб: “Иблисин онлар һаггындакы зәнни дүз чыхды. Бир груп мөмин истисна олмагла, һамысы она ујду.” (Сәба, 20) Бу бир груп нечә нәфәрдир? Он, јүз, мин ја милјон? Һәр һалда аздыр. Бу азлардан олмаг еһтималы неҹә дә зәифдир. Аллаһ дејән јахшылыг ардынҹа ҝедәнләрин хош һалына! О инсанлар ки, һәгиги јахшылығы таныјырлар. О инсанлар ки, “филанкәс мәним үчүн јахшыдыр, дүнја үчүн пис олсун” кими ҹәнҝәллик шүарларындан зара ҝәлирләр!
Ә. Аран
Нур-аз