Гејб дөврүндә Имамыјјә шәриәтини јеринә јетирән һакимлә һәмкарлыг етмәк олар
12-ҹи имамын гејби, шиә ҹамеәсинин арзуланан үсул-идарәдән мәһрумлуғу, тәшкилатланма вә тәлимләрдә минимумларын горунмасы зәрурәти шиә алимләринин дүнјада мөвҹуд һөкумәтләрлә һәмкарлығы зәрури едир. Кичик гејб дөврүндә алимләрин әсас тәлашы имамәт вә Имам Меһдинин (әҹ) гејбинин сүбуту олуб. Бөјүк гејб дөврү башлајанда, шиәләр арасында алимләрин мөвгеји ҝүҹләнәндә, шиә алимләринин мөвҹуд һөкумәтләрлә һәмкарлығы мөвзусунда суаллар јарадыр. Бу ҝүн шиәлијин сијаси дүшүнҹәсиндә бу мөвзу әсас мөвзулардандыр. Шиә алимләри дөврүн һөкумәтләри илә һәмкарлыг етмәлидиләрми? Бу һәмкарлығын сәрһәдләри һара гәдәрдир?
Şиә мәктәбинин илаһи тәлимләриндә һакимијјәт илаһи рәһбәрләрә мәхсусдур вә етигад мәсәләсидир. Ҹәмијјәтә мәсум рәһбәрләрин башчылыг етмәси шиә инанҹыдыр. Шиә имамәти бу принсипи мүсәлманларын тарихи тәҹрүбәсиндән јох, мүтләг әгли тәсәввүрдән чыхарыш едиб. Мәсум имам пејғәмбәрин јеҝанә һәгиги ҹанишини олуб. Бу ҹанишинин Аллаһ вә Пејғәмбәрин малик олдуғу сәлаһијјәтләри олуб. Шиә ҹәмијјәти имамлара мүраҹиәт етмәклә, онларын рәвајәтләрини әсас ҝөтүрмәклә өз дини вәзифәләрини мүәјјәнләшдирир. Сијасәт саһәсиндә дә мәсумларын игтидары јеҝанә гануни игтидардыр. Истәнилән башга һакимијјәт леҝитим сајылмыр, бу һакимијјәтләрлә јалныз имамын иҹазәси илә, истисна һалларда һәмкарлыг етмәк олар.
Фәлсәфи вә иҹтимаи мүбаһисәләрдә имамларын мөвгеји вә сөзү тәјинедиҹидир. Бу бир нөв шиә мүтәфәккирләринин һакимијјәтлә бағлы мүстәгил фикир јүрүтмәсинин гаршысыны алыр. Исламын илк үч әсриндә мүстәгил вә азад бахышлара малик ҹәрәјан ҝөрмүрүк. Имам Һәсән Әсҝәринин (ә) шәһадәтинә гәдәр бу ҹәрәјан мүәјјән һәддә габаг иди. 12-ҹи имамын гејбиндән сонра шиәләр һакимијјәтлә бағлы имамын фикрини өјрәнмәк имканындан мәһрум олублар. Залым һакимијјәтләрлә һәмкарлыг мөвзусунда ҹавабсыз галмыш суаллар чохдур. Бу мөвзуну арашдыраркән Сәфәвиләрин һакимијјәти ҝәлмәсинә гәдәр олан дөвр мараглы бир дөврдүр. Кичик гејб дөврүндә (һиҹри 260-329) алимләрин әсас тәлашы гејб мөвзусуа, имамын варлығынын исбатына сәрф олунуб. Алимләр бу мәсәләни нәзәри әсасландырмаг үчүн хејли чалышыблар. Бу мөвзу о гәдәр вахт вә енержи апарыб ки, шиәләр бир нөв өз сөһбәтләриндә сијасәтдән кәнарлашыблар. Мүзакирәләрин истигамәти фәлсәфи, кәлами олуб. Беләҹә, гејб дөврүнүн илк илләрини һакимијјәтә биҝанәлик дөврү кими јада сала биләрик.
Кичик гејб дөврүндә һакимијјәтин неҹәлији, һакимијјәтлә һәмкарлыг мөвзусу актуал олмајыб. Сәбәби бу да ола биләр ки, шиәләр мәсум имамдан башгасынын һакимијјәтдә олмасыны тәсәввүрләринә белә ҝәтирмәјибләр. Зүһур интизарына јанлыш етигад шиәләрин сијаси сәһнәдәки фәаллығыны даһа да азалдыб. Һәтта бу дөврдә бәзи мәнтәгәләрдә вә шәһәрләрдә ҹүмә ҝүнү шиәләр силаһланараг шәһәрдән кәнара чыхыблар ки, имам зүһур етсә гијам галдырсынлар. Белә бир јанлыш интизар шиәләри мөвҹуд һөкумәтләр барәдә дүшүнмәкдән мәһрум едир. Демәк олар ки, шиәләр арасында һакимијјәтлә бағлы суал олмајыб. Рәвајәтләрдә билдирилир ки, Имам зүһур етдији заман залым һакимләрдән һагсыз ахыдылан ганын интигамыны алаҹаг. Бу рәвајәтләр шиәләрин зеһнини елә тутуб ки, онлар гејб дөврүнүн узун чәкәҹәјини дүшүнмәјибләр. Амма гејб дөврү узанды. Имам әввәлҹә хүсуси наибләри васитәси илә шиәләрлә әлагә сахлајырды. Кәлами вә иҹтимаи мәсәләләрдә суаллар јарананда 4 наиб халгын суалларыны ҹавабландырырды.
Һәмин дөврдә 4 сәфир, бири о биринин ардынҹа Имамла халг арасындакы рабитәләри һәјата кечириб. Осман ибн Сәид Әмри, Мәһәммәд ибн Осман ибн Сәид Әмри, Әбулгасим Һүсејн ибн Руһ Нөвбәхти, Әли ибн Мәһәммәд Сәмәри имамла халгын рабитәсини тәмин едән наибләрдир. Бу наибләр шиә ҹәмијјәтини Аббасиләрин сијаси вә игтисади тәзјигләриндән горумаг үчүн Имамын ҝөстәришләри әсасында фәалијјәт ҝөстәрибләр.
Кичик гејб дөврүндә 12-ҹи имам тәрәфиндән сәфирләрә вә ардыҹыллара мүраҹиәтләр үнванланыб. Һәмин ҝөстәришләрдә демәк олар ки, сијаси фәалијјәтләр барәдә, һакимијјәти гәсб етмиш Аббасиләрә гаршы бир сөзлә растлашмырыг. Сәфирләр һәтта даим тәлаш ҝөстәрибләр ки, шиәләр Имамын зүһуруна гәдәр ингилаби һәрәкатлардан чәкинсинләр. Шиәләри Гәрамәтә вә Исмаилиләр һәрәкатларындан узаг сахламаг үчүн ҹидди сәј ҝөстәрилир. Наибләрин иҹазәси олмадан шиәләрин белә мәсәләләрә мүдахилә етмәси јасагланыр. 4-ҹү сәфирин өлүмүндән сонра Имамын халга үнванланмыш ҝөстәришләринин дә арасы кәсилиб. Сәфирләрин вәкилләри артыг хүмс вә диҝәр шәри верҝиләрин јығылмасындан да имтина едибләр. Вәкаләт гурумунун ишинин дајанмасы динсиз вә һоггабаз инсанлара Имам тәрәфиндән чыхышлар үчүн јол ачыр.
Бөјүк гејб дөврү башалајандан Сәфәвиләрин һакимијјәтә ҝәлдији дөврә гәдәр тарихи нәзәрдән кечиририк. Вәкилләрин фәалијјәти баша чатдыгдан сонра Имамијјә рәвајәтчиләри вә һәдисчиләр Имам тәрәфиндән сәфир тәјин олунмамасыны јени вә бөјүк гејб дөврү кими дәјәрләндирдиләр. Јени дөвр имтаһан вә һејрәт әсри адландырылды. Әслиндә Имамијјә алимләри бөјүк гејб дөврүнүн башланмасыны имамәт иниститутунун етибардан дүшмәси сајмырдылар. Имамијјә шиәләри 4-ҹү әсрдән башлајараг азғын ҹәрәјанларла мүбаризә апардылар вә гијамларын сијаси һакимијјәт гурмаг јолунда истигамәтләнмәсини гәбул етмәдиләр. Аббасиләрин залым һөкумәтинин гејри-ганунилији әгли бахымдан тәсдигләнсә белә һәмин дөврдә алимләрин имам тәрәфиндән ҹанишин олараг илаһи һакимијјәт гурмасы ҝүндәмдә дејилди.
Проблемләрдән бири бу иди ки, гејб мөвзусу бүтүн Имамијјә ҹамеәси тәрәфиндән тәсдигләнмирди. Бәзи Имамијјә алимләри һиҹри 329-ҹи или Имамын һәјатынын баша чатдығы ил кими гәбул едирдиләр. Әбу Сәһл Нөвбәхтинин гејбәт дөврүнү бир инсан өмрүндән узун олмајан дөвр кими гијмәтләндирдији билдирилир. Буну Ибн Нәдим јазыр. Белә бир фикир варды ки, Аллаһын әмри илә Имам гијам галдырана гәдәр артыг һәјаты баша чатыб. Амма мөһкәм етигадлы Имамијјә алимләри мөтәзилә вә зејдијјәнин гејблә бағлы шүбһәләрини алт-үст едән тарихи вә кәлами әсәрләр јазырдылар. Шејх Тусинин иҹтиһады әмәли шәкилдә гәбул етмәси иҹтиһада гаршы чыханлары сәһнәдән узаглашдырды. Әлламә Һиллинин сәһнәјә ҝәлиши илә шиә фигһиндә иҹтиһад рәсмән танынды. Елханиләр дөврүндән Сәфәвиләр дөврүнә гәдәр артыг мүгәллидлә мүҹтәһид арасында бағлылыг гануниләшмишди. Гејб дөврүнүн фәгиһи мәсум имамын хүсусијјәтләринә малик олмаса да, өз елминә ҝөрә имамын вариси сајылырды. Беләҹә, Имамын бөјүк гејби илә Имамијјә мүҹтәһидләри онун ҹанишини олараг мәзһәб башчысы кими фәалијјәтә башлады. Кичик гејб дөврүндә шиә алимләринин мүвәффәгијјәтли фәалијјәтләри онлары Имамын ҹанишини кими танытдырырды. Хүсуси илә 12-ҹи имам 4-ҹү сәфирә ҝөстәришләриндән бириндә бу мәсәлә илә бағлы бујурмушду: “Баш верән һадисәләрдә бизим һәдис рәвајәт едәнләримизә мүраҹиәт един. Чүнки онлар мәним сизин үчүн һөҹҹәтимдир, мән исә Аллаһын онлар үчүн һөҹҹәтијәм.” Беләҹә Имамијјә алимләри шиә ҹәмијјәтинә рәһбәрлији өһдәјә ҝөтүрдүләр. Шејх Мүфид, Шејх Туси, Ибн Идрис, Әбу Һәмзә, Ибн Бәраҹ, Әлламә Һилли, Мүһәггиг Һилли, Шәһиди Әввәл, Фазил Мигдад Сәфәвијјә дөвләтинә гәдәр хүмс, зәкат вә башга мөвзуларда фитвалар верибләр. 4-ҹү сәфир дүнјасыны дәјишәндән сонра ҹәмијјәтә рәһбәрликдә јаранан бошлуг шиә вә сүннү һакимләрин ҝәлиши илә бир гәдәр долмушду. Шиә фәгиһләр ҹәмијјәтин низама салынмасында фитва верирдиләр. Гејб дөврүндә шиә мәктәбинин ән мүбаһисәли мөвзуларындан бири Ислам ҹәмијјәтинә рәһбәрлик вә фәгиһин һакимлә һәмкарлығы мөвзусу олуб. Шиә тәфәккүрүндә һакимијјәт мәсум имамын сәлаһијјәти олдуғундан гејб дөврүндә фәгиһләрин мәсум олмајан һакимләри гануни танымасы мүбаһисәли мөвзулардан иди.
Имамијјә мәктәбинә ҝөрә мәсум олмајан һаким гејд-шәртсиз һаким кими гәбул олунмур. Елә бу мүддәалара әсасән франсыз философу Анри Корбен шиә мәктәбини әсл мәктәб адландырыр. Беләҹә шиә мәктәбиндә гејб дөврүндәки һакимијјәт бошлуғуну долдураҹаг иҹтиһад лајиһәси гануниләшди. Алимсиз елм, философсуз һикмәт тәсәввүр олунмадығы кими мүҹтеһидсиз дә шәриәт тәсәввүр олунмурду. Халгын шәри мәсәләләрдә һөҹҹәтә еһтијаҹы варды. Шиә сијаси дүшүнҹәсиндә рәһбәрлик мәсәләси актуал мәсәләләрдәндир. Имамын гејб дөврүндә ким һаким олмалыдыр? Ән үстүн мөмин, ән елмли мөмин, шәриәт һөкмләри билиҹиси, јохса башга бириси? Шејх Мүфид ҹәза һөкмләриндән данышаркән буну ислам һакиминин үзәринә гојур. О белә бир шәхсин мәсум имамлар тәрәфиндән тәјин олунмуш шәхс олдуғуну билдирир. Әбу Сәба Һәләби ҹәмијјәтә һакимлик едәҹәк шәхсин мәсум олмасыны шәрт сајыр. Заман өтдүкҹә арашдырмалардан алынан нәтиҹә бу олду ки, зәрури шәртләрә малик олан фәгиһләр ҹәмијјәт үзәриндә илаһи ганунлары һәјата кечирә биләрләр.
Бунунла белә һакимијјәт фәгиһләрин әлиндә дејилди. Имамијјә шиәләри һөкумәтлә һәмкарлыг едиб өз һәмвәтәнләринә хејир верә биләрдиләр. Белә бир һәмкарлыг үчүн Имамдан бирбаша иҹазә алмаг имканы јох иди. Белә бир һәмкарлығын зәрурәти Имамијјә фәгиһләрини имамлардан нәгл олунмуш рәвајәтләрин сорағына ҝөндәрди.
Бәли, һакимләр һәм әдаләтли, һәм дә залым ола биләр. Гејри-шиә һөкумәтләриндә шиә ҹәмијјәтини горумаг үчүн фәгиһләрин сијаси биликләри әсасында һакимләр ики гисмә бөлүнүр: һагг-әдаләт тәрәфдарлары, зүлм-ситәм әһли. Шиәләрин әгидәсинә ҝөрә һәгиги әдаләти јалныз Әсрин Имамы бәрпа едә биләр. Фигһи дилдә әдаләт дүзҝүн мүһакимә, һүгугларын бәрпасыдыр. Бу шәриәтин истәдији сәвијјәдә иҹра олунмалыдыр. Әдаләтли сүлтан дедикдә нә нәзәрдә тутулур? Әввәла, бу сүлтан, падшаһ, һакимин өзү үчүн сечдији рәһбәр Имам Меһди (әҹ) олмалыдыр. Диҝәр тәрәфдән, гејб дөврүндә һаким дејәндә дөврүн падшаһы јох, мәсум имам вә ја әдаләтли мүҹтәһидләр нәзәрдә тутулур. Белә әдаләтли һакимләр иҹтимаи ишләрдә динин һөкмләрини јеринә јетирир. Шиәләр Әсрин Имамы вә әдаләтли мүҹтәһиддән башга бүтүн һакимләри икинҹи група, зүлм-ситәм әһлинә аид едир. Шиә мүтәфәккирләри залым һаким үчүн нүмунә тәјин етмәсәләр дә дини мәтнләрдән ајдын олур ки, шиә алимләри залым һаким дејәндә мүхтәлиф һакимләри нәзәрдә тутурлар. Мәсәлән Али-Бујә, Сәлҹугиләр, Һарәзмшаһи, Һулакухан залым һакимләрә мисал ҝөстәрилә биләр. Беләҹә, шиә фәгиһләри Сәфәвиләр дөврүнә гәдәр дөврүн һакими илә һәмкарлыға мараг ҝөстәрмәјиб.
Дејиләнләрдән ајдын олду ки, шиә мүтәфәккирләри вә алимләри имамын һәјатда олдуғу дөврдә ондан башгасынын һакимлик сәлаһијјәтини гәбул етмәјибләр. Гејб дөврүндә јалныз вилајәти-фәгиһ, фәгиһләрин һакимијјәти имам тәрәфиндән ҹанишин олараг һакимлијә сәлаһијјәтли сајылыр. Шејх Мүфид, Шејх Сәдуг јазырлар ки, әҝәр дөврүн һакими илә һәмкарлыг халгын истәкләринин һәјата кечмәсинә сәбәб олаҹагса белә бир һәмкарлыг мәзәммәт едилмир. Шејх Мүфид дејир: “Залым һакимә һагг ишдә көмәк ҝөстәрмәк иҹазәли, бәзән ваҹибдир; залым һакимә зүлмүндә көмәк ҝөстәрмәк гадағандыр, мәҹбуријјәт алтында истиснадыр; залым һакимләрлә јалныз Имамдан иҹазә аланлар һәмкарлыг едәрләр; зәрури шәртләрә малик мөминләр залым һакимләрлә һәмкарлыг етсә һалалдыр.” Шејх Мүфид бүтүн бунлары сөјләсә дә, 12-ҹи имамла әлагә мүмкүн олдуғундан бу һәмкарлыгдан чәкинмишдир.
Сејид Мүртәза дөврүн һакими илә һәмкарлыгда 12-ҹи имамла әлагәнин мүмкүн олмамасыны манеә сајыр. Амма Сејид Мүртәза һакимләри ики гисмә бөлүр: Гануни вә әдаләтли, ганунсуз вә залым. Әдаләтли вә шәриәтә еһтирам ҝөстәрән һакимлә һәмкарлығы мүмкүн сајыр. Өлүмлә һәдәләнән шәхсин горху уҹбатындан һәмкарлыг етмәсини мүмкүн билир. Амма бир шәхс вар-дөвләтинин, вәзифәсинин әлдән чыхаҹағындан горхараг һәмкарлыг едәрсә бу писләнилир. Дүнјәви мәгсәдләрлә залым һакимлә һәмкарлыг гадағандыр. Халгын истәкләринин һәјата кечирилмәси мүмкүн олаҹагса, һәмкарлығы мүмкүн һесаб едир. Халгын еһтијаҹларынын өдәнмәсини һакимлә һәмкарлыг үчүн сәбәб ҝөстәрир.
Сејид Мүртәза әгли дәлилләрә, тарихи һадисәләрә, имамлардан рәвајәтләрә әсасланараг дөврүн һакими илә һәмкарлыға мүәјјән ајдынлыглар ҝәтирир.
Шејс Туси өз сәләфләринин арашдырмаларыны давам етдирәрәк гануни вә әдаләтли һакимдән данышыр. Сејид Мүртәзанын рисаләсиндә буна тәриф верилмәмишдир. Шејх Туси әдаләтли һакимә тәриф верир. Билдирир ки, әҝәр һаким әмр бе мәруф вә нәһј әз мүнкәр едирсә, хүмсү бөлүб, сәдәгәни еһтијаҹлыја чатдырырса, гејб дөврүндә Имамыјјә шәриәтини беләҹә јеринә јетирән һакимлә һәмкарлыг етмәк олар. Әдаләтли һакимин имамларын вилајәтини гәбул етмәси шәртдир. Шејх Туси имамијјә шәриәтинә табе олан, ону јеринә јетирмәјә чалышан, Имамын зүһуру заманы һакимијјәти она тәһвил вермәјә разы олан һакими әдаләтли сајыр. Бу барәдә јазыр: “Әдаләтли һаким әмр бе мәруф вә нәһј әз мүнкәр едиб, һәр шеји өз евинә-јеринә гојулса онунла һәмкарлыг иҹазәлидир. Бу бәзән ваҹиб дә ола биләр. Залым һакимлә һәмкарлыг заманы белә бир еһтимал оларса ки, һәмкарлыг сајәсиндә динин һөкмләрини јеринә јетирмәк мүмкүн олаҹаг, инсанларын һаггы өдәнәҹәк, бу заман һәмкарлыг бәјәнилир. Әҝәр ону һәмкарлыға мәҹбур едирләрсә, һәјаты үчүн тәһлүкә јохдурса, чәтинликләрә дөзүб һәмкарлыг етмәсә јахшыдыр. Әҝәр өзү, аиләси вә мөминләр үчүн тәһлүкә јаранарса, һәмкарлығы гәбул едә биләр. Амма чалышмалыдыр ки, әдаләтлә рәфтар етсин, ҝизлиндә дә олса шәриәт һөкмләрини јеринә јетирсин.”
Şејх Туси гејб дөврүндә шәриәт һөкумәтинин гурулмасыны мүмкүн сајыр. О Имамијјәнин тәгвалы вә әдаләтли һакимләрлә һәмкарлығыны иҹазәли билир. Шејх Тусинин гејб дөврүндә гануни вә гејри-гануни һөкумәтләрлә һәмкарлыг барәдә нәзәријјәләри сонрадан да ишләнилир. Ибн Идрис, Әлламә Һилли, Шәһиди Әввәл, бир чох башга алимләр Шејх Тусинин арашдырмаларыны давам етдириб. Үмумиликдә шиә фигһи Али-Бујә дөврүндә белә гәрар чыхарыб ки, үрфи һакимин ганунилији рәдд едилир, ејни заманда һакимијјәтлә бағлы гијамлар рәдд едилир. Демәк, нәзәри бахымдан һакимијјәт ганунсуз сајылса да, ҹари һөкмләр бир нөв бу һакимијјәтин давамына шәраит јарадыр.
Јухарыда дејиләнләрдән ајдын олур ки, әксәр шиә фәгиһләри гејб дөврүнүн башланғыҹындан Сәфәвиләрә гәдәр шиәләр ҹәмијјәтдә азлыг тәшкил етдији заман вә имам гејбдә олдуғу үчүн һакимләрлә һәмкарлығы иҹазәли сајырлар. Мәгсәд шиә азлығыны горумаг олуб. Имамијјә фәгиһләри һүгуглары һәггуллаһ вә һәггүннас олмагла ики гисмә бөлүбләр. Һәггуллаһ дедикдә фәрдлә Аллаһ арасындакы рабитәләр нәзәрдә тутулуб. Һәҹҹ, намаз бу гәбилдәндир. Гејб дөврүнүн илк әсрләриндә Шејх Сәдуг, Шејх Мүфид, Сејид Мүртәза, Шејх Тусинин һәггуллаһ барәдә фикирләри әсас ҝөтүрүлүб. Һәггүннас исә халгын һүгугларыдыр. Бу бәндә илә бәндә арасында олан мүнасибәтләрдә тәјин олунур. Гејб дөврүндә Имамла рабитә сахламаг мүмкүн олмадығындан мөвҹуд ганунлар әсасында бу һүгугларын тәмининә сәј ҝөстәрилиб. Имамијјә хүсуси илә Бағдад шәһәриндә һакимијјәтлә бу мөвзуда сөһбәтләр апарыб. Әлбәттә ки, Имамијјә фәгиһләринин нәзәринҹә шәри гәзавәт, шәриәт мүһакимәси, ҹүмә намазы кими сијаси ибадәтләр, дифадан (мүдафиә) башга ҹиһадлар јалныз Имам вә онун наибләринин сәлаһијјәтиндәдир.
Беләҹә, халгын һүгугларынын тәмини үчүн хүсуси шәраитләрдә дөврүн һакимләри илә һәмкарлыг мүмкүн сајылыб. Сонрадан шиә ҹәмијјәтиндә икили һакимијјәт ифадәси јараныб. Икили һакимијјәт дејәндә һакимијјәтин тәркибиндә мүҹтәһидләрин дә сөз саһиби олмасы нәзәрдә тутулуб. Сәфәвиләр дөврүндә белә олуб. Бәзи һакимләр бу етигадда олублар ки, онлар гејб дөврүндә Имамын сәлаһијјәтини һәјата кечирибләр. Гази Әбдүләзиз Ибн Бурраҹ Траблиси һакимин өзүнү ҹанишин сајараг Имамын сәлаһијјәтини јеринә јетирдији һалда һәмкарлығы мәгбул сајыб. Белә бир һалда мөмин шәхсләрин һакимлә һәмкарлығыны зәрури һесаб едиб.
Бирмәналы олараг дејә биләрик ки, Сәфәвиләрә гәдәр шиә фәгиһләри адил һаким дејәндә мәсум имам нәзәрдә тутублар. Гејб дөврүндә мүҹтәһид имамын наиби олараг һөкм вермәли, ја да дөврүн һакими илә һәмкарлыг етмәлидир. Әлбәттә ки, бу һәмкарлыг заһири вә мүвәггәти бир һәмкарлыгдыр. Диҝәр тәрәфдән, мүҹтәһид мәсум тәрәфиндән наиб олараг һәмкарлыг едир. Бу заман артыг һәмкарлыг едән үчүн тәгијјә шәрти ортаја чыхыр.
Vilayet.nur-az.com
