Әхлаг инсан фитрәти илә бағлы мөвзулардандыр. Бәшәр һәјатында әхлаг давамлы шәкилдә рол ојнајыр. Тәбии ки, бу мөвзуја бахышлар фәрглидир. Әхлага мүхтәлиф шәкилдә тәрифләр верилиб.
İсламда, Әһли-Бејт (ә) мәктәбиндә әхлаг нәдир? Имам Муса ибн Ҹәфәр (ә) бујурур: “Сәнин үчүн ән зәрури елм одур ки, гәлбинин хејир вә мәсләһәти сәнә ҝөстәрилсин, онун чиркинликләри сәнә ашкар едилсин.” Илаһи пејғәмбәрләр инсанлары ислаһ етмәк үчүн, онлары инсани әхлагла тәрбијәләндирмәк үчүн әхлаги дәјәрләр мүәјјәнләшдирмишләр. Инсани вә әхлаги сифәтләр ди системи јарадылмышдыр. Өз ардыҹылларына инсан нәфсинин фәзиләтләри вә гәбаһәтләри танытдырылмышдыр.
Дүнјанын бөјүк философлары, хүсуси илә фәрди вә иҹтимаи хошбәхтлик тәрәфдарлары бу мөвзуја фәргли јанашыб. Сократ дејир ки, инсан сәадәт ахтарышындадыр. Онун бундан башга вәзифәси јохдур. Амма ләззәтләр вә шәһвәт јолу илә һәзз алмаг мүмкүндүр. Нәфс истәкләринин гаршысыны алмагла инсан даһа тез мәгсәдә чата биләр. Фәрдин хошбәхтлији ҹәмијјәтин хошбәхтлији илә шәртләниб. Буна ҝөрә дә һәр бир фәрд ҹәмијјәт гаршысындакы вәзифәләрини билмәлидир. Елм инсаны сәадәтә доғру апармалыдыр.
Əхлаг барәдә Әрәстун нә дүшүнүр? Әрәстун дејир ки, инсан әмәлләринин мәгсәди вар. Бу мәгсәдин дә дәрәҹәләри мөвҹуддур. Сон мәгсәд сәадәтдир. Амма инсанлар мүхтәлиф шејләрдән ләззәт алыр. Бәзиләри вар - дөвләтдән, башгалары вәзифә вә мәгамдан һәзз алыр. Демәк инсанын нәзәрдә тутдуғу мәгсәд, јәни хошбәхтлик фәзиләт васитәси илә әлдә олунур. Инсан нәфсани вә ја әхлаги фәзиләти әлдә етмәлидир. Бунлары өзүндә адәт дәрәҹәсинә чатдырмалыдыр. Белә ки, нәзәрдә тутулан ишә әмәл етмәк чәтин олмасын. Инсан рәғбәт, ләззәт, елм вә ихтијар јолу илә буна даһа раһат чатыр. Белә бир шәраит јарандыгда фәзиләт арзу олунандыр.
Декарт дејир ки, һәр бир фәрд башгаларындан ајры олса да, тәнһа јашаја билмәз. Онун мәнафеләри башгаларынын мәнафеләри илә шәртләниб. Әҝәр бир инсан топлумун мәнафеини өз мәнафеиндән үстүн тутса онда фәзиләт сифәтләри јаранар. О башгаларына хидмәт үчүн һәјатыны да гурбан верәр. Инсан ағыл әсасында аддым атмалыдыр. Тәбии ки, бу һалда әхлагын да мәгсәди олан сәадәтә чатар.
Тәәссүф ки, бәзи философлар зор, игтидар тәрәфдарыдырлар. Онлар игтидара, үстүнлүјә чатмаг јолунда әхлагы манеә кими ҝөрүрләр. Нитсше дејир ки, инсан өзүнү севмәли, өзүнә пәрәстиш етмәлидир. О зәифлији кәнара гојмалы бунунла ағрыларыны азалтмалыдыр. Нитсше дејир ки, үстүн инсан ҝүҹлү инсандыр. Инсан өз ҝүҹ вә игтидары илә өз нәфсани мејилләринә чатмалыдыр. О өзүнү танры билмәли, бу јолда гаршысына чыхан манеәләри арадан галдырмалыдыр. Мәгсәдә чатмаг јолунда дава-далаш, мүһарибәдән горхмамалыдыр.
Нитсшенин әхлаг барәдә тәсәввүрләри Ислама там зиддир. Ислам сон илаһи дин олараг әхлаг мәсәләсини принсипиал мәсәлә кими ортаја гојур. Инсанын илаһи сифәтләрлә зинәтләнмәси Исламда гуртулуш амили сајылыр. Әхлаги фәсадлар, нәфс чиркинликләри инсан үчүн бәдбәхтлик сәбәби кими танытдырылыр. Аллаһ-Таала мүбарәк шәмс сурәсиндә бујурур ки, һәр кәс нәфсини пакламаг үчүн чалышса, батинини чиркин фикирләр вә чиркин әхлагдан тәмизләсә гуртулар, хошбәхт олар. Дүшүнҹә вә гәлбини чиркинликләрә јува едән инсан бәдбәхт олар.
Һәзрәт Әли (ә) әхлаг барәдә бујурур: Иманын башы ҝөзәл әхлагдыр. ... Һәзрәт Әли (ә) иманын нәтиҹәси кими ики сифәти ҝөстәрир: Ҝөзәл әхлаг вә доғру данышыг. Һеч бир мәктәбдә әхлаг үчүн белә шәртләр гојулмур. Исламда һәр бир саваб әмәл ҝөзәл әхлаг үзәриндә гурулуб. Имам Садиг (ә) бујурур: “Аллаһ-Таала ҝөзәл әхлаг мүгабилиндә өз бәндәсинә Онун јолунда ҝеҹә-ҝүндүз ҹиһад апаранын савабыны верәр. ... Бәни-Адәмә мүраҹиәтлә бујурулур ки, јаранышын ҝөзәлдир, чалыш, батинин дә ҝөзәл олсун. Аллаһ-Таала инсаны ҝөзәл јарадыб. Амма инсан ҝөзәл әхлагла өзүнү зинәтләндирмәлидир.”
Ҹурејр ибн Абдуллаһ дејир: Ислам Пејғәмбәри (с) мәнә мүраҹиәтлә бујурду ки, Аллаһ сәни ҝөзәл јарадыб, заһири ҝөркәмин ҝөзәлдир, сән дә өз батинини ҝөзәл сифәтләрлә зинәтләндир. ...
Əрәстун дејир ки, инсанын әмәлиндә мәгсәд вар. Бу мәгсәдин дә мәртәбләри мөвҹуддур. Нәзәрдә тутулан сон мәгсәд хошбәхтликдир. Инсанлар исә өз хошбәхтлијини мүхтәлиф ләззәтләрдә ҝөрүр. Әрәстуна ҝөрә инсан үчүн нәзәрдә тутулан мәгсәд фәзиләтләрлә әлдә олунан хошбәхтликдир.
Һәзрәт Әли (ә) бујурур: Ҝөзәл хасијјәт инсанын руһу үчүндүр. Јаранышдакы ҝөзәлликләр Аллаһын өһдәсинәдир ... Еј инсан, чалыш ки, өзүнү ҝөзәл әхлагла зинәтләндирәсән. Имам Садиг (ә) бујурур: Ҝөзәл хасијјәт Аллаһын инсана һәдијјәсидир. ... Бәзи ҝөзәл хасијјәтләр фитридир, тәбии вә ирси јолла чатыр. Бәзиләрини исә инсан өз ирадәси илә чалышыб әлдә етмәлидир. Рави имамдан (ә) сорушуб ки, бунларын һансы үстүндүр? Имам (ә) бујурур ки, әҝәр ҝөзәл хасијјәтлә фитрәт јоғурулубса инсан башга јола мејл етмир. Амма чалышмагла әлдә олунан ҝөзәл сифәти горумаг лазымдыр, бу јолда чәтинликләр вар. Әлбәттә ки, бу даһа үстүндүр.
Əрәстун дејир ки, әхлаги ҝөзәлликләр газанылмалыдыр вә онлара адәт етмәк лазымдыр. Адәт етдикдә әмәл етмәк чәтин олмур.
Әхлаг хулг вә хулуг сөзләриндән јараныб, хәләг, тәбиәт мәнасыны билдирир. Әхлаг дедикдә бәсирәтлә мүшаһидә олунан батини сифәтләр нәзәрдә тутулур. Амма хәлг дејилән заһири сифәт заһири ҝөзлә мүшаһидә олунур. Бир чох философлар вә һикмәт устадлары әхлагы лүғәт мәнасында гәбул едибләр. Гәдим һәкимләр инсанын гејри-мадди руһу вә нәфсини онун рәфтарлары үчүн үнван сајыблар. Әксәр Ислам мүтәфәккирләри нәфсин варлығына етигадла әхлагы нәфсин хүсусијјәти кими танытдырыблар.
İнсанда јахшы вә пис әмәлләрин гајнағы кими онун батининдәки сифәтләр ҝөстәрилир. Бу сифәтләр батиндә һәм мөһкәм, һәм дә сәтһи ола биләр. Онларын дүшүнҹәли вә ихтијарсыз шәкилдә өзүнү ҝөстәрмәси мүмкүндүр. Ислам алимләри арасында әхлагын даһа чох јајылмыш формасы будур ки, инсан фитрәтиндә көк атмыш сифәтләрин тәсири илә дүшүнҹәјә еһтијаҹ олмадан аддымлар атыр. Белә сифәтләр инсан батининдә көк атмыш сифәтләрдир. Инсанда характерә чеврилмәмиш сифәтләр исә ајрыдыр. Инсанын дүшүнәрәк өзүндән ҝөстәрдији сифәтләрин тәрифи фәрглидир. Бир тәрифә әсасән, әхлаг инсан фитрәтиндә көк атмыш вә ону дүшүнмәјә еһтијаҹ олмадан ирәли апаран сифәтләрдир. Белә бир тәриф һәм ҝөзәл, һәм чиркин сифәтләрә аиддир. Характер инсаны пислијә апарырса бу чиркин сифәт сајылыр. Бәзиләри бу фикирдәдир ки, инсанын характери бир әмәлин тәкрарланмасы илә формалашыр. Буна мүһит, ирсијјә-т кими тәсирләр вар. Бәзиләриндә исә фитри олараг мүәјјән сифәтләр мөвҹуддур. Лүғәт мәнасына ҝөрә хүлг инсан фитрәтиндәки сабит сифәтләрдир. Әхлаг елминдә дә бу мәна нәзәрдә тутулур. Белә бир әхлаг сонрадан ихтијари әмәлләр үчүн стимул олур. Бәзиләри әхлагы фел сифәти кими гәбул едир. Бу һалда хариҹи бир фел, иш инсанын характеринә тәсир ҝөстәрир. Шәһид Мүтәһһәри елә бир әхлаг тәрифини гәбул едир ки, һәм неҹә олмаг, һәм дә неҹә һәрәкәт етмәк суалларыны ҹавабландырсын. Неҹә рәфтар етмәк дедикдә, данышыг да нәзәрдә тутулур. Неҹә олмаг исә батини сифәтләрә аиддир.
Бәзән әхлаг дедикдә әхлаги фәзиләтләр нәзәрдә тутулур. Мәсәлән дејилир ки, јалан данышмаг гејри-әхлаги сифәтдир. Билдирилир ки, ешг вә мәһәббәт әхлагдан гајнагланыр. Әхлаг сөзү һәјатда әхлаг тәрзи кими дә дәјәрләндирилир. Гәрб философлары даһа чох бу мәнаны нәзәрдә тутур. Белә бир әхлагда әхлаги зәрурәт вә гадағалар нәзәрдә тутулур. Јахшы данышмаг ҝөзәлдир, јалан данышмаг чиркиндир. Инсанлар буну валидејн вә мүәллимдән өјрәнир. Белә бир әхлагын әсасы ҹәмијјәтдир. Белә бир әхлаг иҹтимаи һәјатын гурулмасында фајдалыдыр. Әхлагын бир мәнасы бир топлума һаким рәфтарлар системидир. Ислам әхлагы рәфтарлар системи мәнасында мәгбул бир әхлагдыр.
Бәзиләри әхлаг үчүн мүәјјән сәрһәдләр тәјин едир. Беләләри фәрди әхлагы инкар едир, әхлагын ҹәмијјәтә аид сифәт олдуғуну билдирир. Белә бир һалда фәрд ҹәмијјәтдән кәнарлашдыгда онун үчүн әхлаги мәһдудијјәтләр галмыр.
Бәзән әхлаг дедикдә садәҹә доғручулуг, әхлагсызлыг дедикдә јалан данышмаг нәзәрдә тутулур. Әслиндә бу гәбил әхлаг јалныз әхлагда бир бөлмә ола биләр. Әслиндә әхлаг һәм фәрд, һәм ҹәмијјәтин һәјатыны әһатә едән дәјәрләр топлусудур.
Vilayet.nur-az.com
