Бу һиссәдә һәгиги иман вә онун хүсусијјәтләриндән данышылаҹаг. Бу хүсусијјәтләрә әсасән, һәгиги мөмини танымаг олар. Һәгиги иман вә онун хүсусијјәтләри, һәгиги мөминин танытдырылмасы, иман дәрәҹәләри һаггында ајә вә рәвајәтләр чохдур. Дајаз дүшүнҹәли бәзи инсанлар елә ҝүман едирләр ки, инсан үчүн јалныз ики һал мөвҹуддур: мөминлик вә ја кафирлик. Онларын нәзәринҹә Аллаһы вә гијамәти инкар етмәјән инсан мөминдир вә мөминләр арасында һеч бир фәрг јохдур. Әслиндә исә белә дејил. Амма белә дүшүнҹә тәрзи Исламла паралел тарихә маликдир.
Бәзиләринин дини заһири Исламдан башга бир шеј дејил. Беләләри үчүн Ислам јалныз дүнја һәјатыны гурмаг үчүндүр. Беләләринин ахирәт немәтләриндән фајдаланмасы гејри-мүмкүндүр. Бу инсанлар әбәди олараг ҹәһәннәмин ән ашағы мәртәбәсинә сакин оларлар. Онлар Исламы јалныз заһирдә гәбул етмиш мүнафигләрдир. Бу инсанлары өлдүрмәк, вар-дөвләтини әлиндән алмаг олмаз. Онлар мүсәлманла издиваҹ едә биләр, мүсәлман ата-анадан ирс апарарлар. Амма бүтүн бунлар дүнја һәјатына аид олан заһири мәсәләләрдир.
Исламын башланғыҹ дөврүндә заһирән мүсәлман олмуш бир груп шәхс мәсҹидә ҝәләр, һәтта биринҹи ҹәрҝәдә дајаныб намаз гылардылар. Амма бу хүсусијјәтләр һәгиги мүсәлман олмаг үчүн кифајәт дејилдир. Гәлбинин дәринлијиндә Аллаһа вә Пејғәмбәрә (с) етигады олмадығы һалда заһирән мүсәлман оланлар һаггында динин заһири һөкмләри иҹра олунур. Белә мүсәлманлығын өлчүсү шәһадәтејн-шәһадәт кәлмәләрини демәкдир. Кәлмеји-шәһадәт дејән шәхс мүсәлман олур. Аллаһын бирлији вә һәзрәт Мәһәммәдин (с) пејғәмбәрлијинә шәһадәт верән инсан Аллаһын һәр һансы бир һөкмүнү гәбул етмәдикдә зиддијјәт јараныр. Неҹә ола биләр ки, инсан пејғәмбәри гәбул етсин, амма пејғәмбәрин ҝәтирдији шәриәтә мүхалиф олсун?! Динин зәрури һөкмләрини инкар етмәк күфрдүр вә белә бир күфр «заһири күфр» синфиндәндир. Мүнафигләрсә белә дејил. Онлар гәлбән зәрури һөкмләрә мүхалиф олдуглары һалда, заһирдә бүтүн зәрурәтләри гәбул етдикләрини иддиа едир, әсл дүшүнҹәләрини ҝизли сахлајырлар. Онлар анлајырлар ки, Исламы ачыг-ашкар инкар етсәләр дүнјәви чәтинликләрлә гаршылаша биләрләр. Бәзи фәгиһләр зәрури һөкмүн инкарыны пејғәмбәрин инкарына бәрабәр һесаб едирләр. Буну һамы билир ки, Пејғәмбәрин (с) бүтүн ҝөстәришләри Аллаһын бујуругларына әсасланыр. Мәсәлән, намаз һаггында Пејғәмбәрин (с) вердији ҝөстәриш Аллаһын әмринә әсасланыр вә намазы инкар етмәк дини инкар етмәк һесаб олунур.
Демәк, инсан кәлмеји-шәһадәт сөјләмәклә заһирән мүсәлман олур. Нә гәдәр ки «сәһв етдим мүсәлман олдум» дејилмәјиб, нә гәдәр ки динин зәрури бир һөкмү инкар олунмајыб заһири мүсәлманлыг јериндәдир.
Заһири мүсәлманлығын ахирәт дүнјасы, беһишт вә ҹәһәннәмлә һеч бир әлагәси јохдур. Заһири мүсәлман олдуғу кими, заһири кафир дә вардыр. Кәлмеји-шәһадәт демәмәк, динин зәрури һөкмүнү инкар етмәк заһири күфрдүр.
Şәрти олараг заһири мүсәлманлығы «ислам», һәгиги мүсәлманлығы исә «иман» адландыраг. Аллаһ-тәала Гурани-Кәримдә бујурур: «Биз иман ҝәтирдик» дедиләр. Де ки: «Сиз иман ҝәтирмәдиниз. «Исламы гәбул етдик» дејин!». («Һүҹәрат» сурәси, ајә 14.) Ислам дини дилдә гәбул едиб, она заһирән әмәл етмәкдирсә, иман гәлбә аид олан бир мәсәләдир.
Бәзән белә ола биләр ки, һәгиги бир мүсәлман өмрүнүн сонунадәк тәгијјә едәрәк иманыны ҝизләјә. Мисал олараг Фиронун мөмин аиләсини вә ја һәзрәт Әбу Талиби ҝөстәрмәк олар. Рәвајәтләрдә билдирилир ки, Әбу Талиб Исламын башланғыҹ дөврүндә иман ҝәтирәнләрдән иди. Һансы ки, бәзи мәзһәб нүмајәндәләри Әбу Талибин әгидәсини ҝизләтмәклә Пејғәмбәри (с) мүдафиә етдијини нәзәрдән гачырараг, онун мүсәлман олмадығыны иддиа едирләр.
Бу мөвзуја Гурани-Кәримдә дә тохунулур: «Фирон аиләсиндән олуб иманыны ҝизли сахлајан бир киши», («Ғафир» сурәси, ајә 28.) «Гәлби иманла сабит олдуғу һалда, күфрә мәҹбур едилән шәхс истиснадыр». («Нәһл» сурәси, ајә 106.) Әҝәр бир шәхс дини дәјәрләри вә өвлијалары ҹаныны горумаг үчүн инкар етмәјә мәҹбур оларса бу иш онун иманы үчүн тәһлүкәли дејил. Һәмин шәраитдә иманы ҝизләтмәклә тәгијјә ваҹибдир. Һәзрәт Әбу Талибин бүтүн өмрүнү тәгијјәдә кечирмәси јухарыда дејиләнләри тәсдигләјән ҝөзәл бир мисалдыр. Бәли, иман инсанын дахили аләминә аид олан бир һәгигәтдир.
Гәдим заманларда ҝүн узуну имансыз ағанын нәзарәти алтында олан гуллар гәлбләриндә ибадәт едәрдиләр. Јәни ики рәкәт намаз гылмаға гүввәси чатмајан инсан гәлбиндә ибадәт едә биләр.
