Һәзрәт Әли (ә) инсан иди. Амма онун хүсусијјәтләри кимсәдә ҝөрүнмәмишди.
Фәлсәфи бахымдан һәр бир инсанын шәхсијјәтини онун руһани хүсусијјәтләр мәҹмусу тәшкил едир. Халг арасында исә инсанын шәхсијјәти онун һансыса сәҹијјәви хүсусијјәтләри илә тәјин олунур. Мәсәлән, сијаси баҹарыға малик олан адама сијаси шәхсијјәт, һәјатыны елмә сәрф едән инсана елми шәхсијјәт дејирләр. Психолоҝијада сүбут олунмушдур ки, инсанын руһани вә физики кејфијјәтләри арасында әлагә мөвҹуддур. Һәр һансы бир фәрдин шәхсијјәтини камил шәкилдә танымаг үчүн онун руһани вә ҹисмани хүсусијјәтләрини арашдырмаг зәруридир.
Диҝәр бир тәрәфдән һәр бир инсанын руһунун кејфијјәтләри онун варлыг тамында бир һиссәдир. Психолоҝијада бу тамлыг вәһдәт адландырылыр. Инсан шәхсијјәтини ҝөстәрән бу анлајыш бәшәр тарихи боју һифз олунмушдур.
Дејиләнләри нәзәрә алсаг, һәзрәт Әлинин (ә) ҹисмани вә руһани кејфијјәтләри илә танышлыгда мүһүм бир чәтинликлә растлашырыг. Чүнки һәзрәтин бөјүк руһунда олан бир чох хүсусијјәтләр бизим үчүн мәҹһулдур.
Һәзрәт Әли (ә) инсан иди. Амма онун хүсусијјәтләри кимсәдә ҝөрүнмәмишди. Һәзрәт башгаларына охшамадығындан әтрафдакыларын ону дүзҝүн дәјәрләндирмәси дә проблемә чеврилир. Һәзрәтин еҹазла долу варлығы бүтүн кечмишдәкиләри һејран гојмуш вә ҝәләҹәкдәкиләри дә һејран гојасыдыр.
Онун бүтүн әмәлләри гејри-ади олмушдур. Ҝүҹлү адам, адәтән башгаларынын мүхалифәтинә дөзмүр. Чүнки сәбир гүдрәтлиликдән чох, аҹизлијә јахын олан һалдыр. Амма һәзрәт Әли (ә) гејри-ади ҝүҹә малик олмагла јанашы, гејри-ади сәбрә дә малик иди. Буну мөҹүзәдән башга бир шеј адландырмаг олмаз.
Адәтән, хош рәфтарлы инсанлар саваш мејданында кара ҝәлмирләр. Амма һәзрәт Әли (ә) истисна тәшкил едирди. Әрәб гәһрәманларына диз чөкдүрән бу ҹәнҝавәр һәм дә бир ушаг кими һәлим иди.
Сејјид Рәзи «Нәһҹүл-бәлағә»нин мүгәддимәсиндә дејир: «Һәзрәти танымадан онун кәламларыны охујуб дүшүнән инсан елә тәсәввүр едәр ки, бу сөзләри ханәнишин бир адам демишдир. Ахы мәнәвијјат долу бу кәламларын саһибинин гылынҹындан ган дамдығыны ким тәсәввүр едә биләр?! Бәли, һәзрәт тәзадлы хүсусијјәтләрин топландығы еҹазкар бир инсан иди.
İбн Әбил-Һәдид Нәһҹүл-бәлағәнин шәрһиндә јазыр: «Биз шүҹаәтли, ејни заманда бағышлајан инсан ҝөрмәмишик. Тәлһә вә Зүбејр, Абдуллаһ ибн Зүбејр вә Әбдүл-Мәлик ибн Мәрван шүҹаәтли инсанлар идиләр. Амма онларын шүҹаәти пахыллыгларынын вә һәрисликләринин көлҝәсиндә галырды».
Һәзрәт Әли (ә) бүтүн камал сифәтләринә малик олмагла јанашы, истәнилән бир камал сифәтинин ән үстүн дәрәҹәсинә саһиб иди. Һәр һансы бир фәзиләтдә онунла мүгајисәјә ҝәләҹәк инсан јох иди.
Адәтән, инсан колорили гидалар једикдә ҝүҹлү олур. Әҝәр инсанын гидадан алдығы енержи онун ишә сәрф етдији енержидән аз оларса, организм зәифләмәјә башлајар. Һәзрәт Әлинин (ә) једији арпа чөрәји иди вә һәр сүфрәјә отуранда үч тикәдән артыг јемәзди. Амма һәзрәтин ҝүҹлү биләкләри Хејбәр гапысыны јериндән ојнатды. Мәрһәб онун бир зәрбәси илә ҹаныны тапшырды. Бу барәдә һәзрәт өзү белә бујурур: «Ким мәним сүфрәмдә арпа чөрәјини ҝөрдүсә, тәәҹҹүб етди ки, бу гида илә дүшмән гошунуна неҹә һүҹум едиб онун сыраларыны јарырам».
Саваш адамлары, адәтән, бир о гәдәр дә мәрһәмәтли олмурлар. Онларын гәлби ган төкдүкҹә бәркијир. Амма әрәб ҹәнҝавәрләрини диз үстә чөкүрән һәзрәт Әли (ә) јохсуллары вә еһтијаҹлылары ҝөрдүкдә мум тәк јумшалыр, јетим көрпәләрлә растлашдыгда ағлајырды. Бир шердә һәзрәтин бу һалы белә вәсф олунур:
Саваша ҝирәндә асланды, ширди,
Бир јетим ҝөрәндә она әсирди.Әмирәлмөминин Әлинин (ә) шәхсијјәтини вәсф етмәкдә дил вә гәләм аҹиздир.
Һәзрәт Пејғәмбәр (с) Әлијә (ә) белә бујурур: «Мәндән вә сәндән башга кимсә Аллаһы лајиг олдуғу кими танымады. Сәни дә мәндән вә Аллаһдан савај лазымынҹа таныјан олмады». («Мәнагиб» 2-ҹи ҹилд, сәһ. 51.)
Низам адлы мәшһур философ ујғун мөвзу илә бағлы дејир: «Әмирәлмөминин һаггында данышмаг чәтиндир. Әҝәр онун һагг вә мәгамына ујғун тәриф демәк истәсәк, һәдди ашарыг. Әҝәр нагис данышсаг, кафир оларыг. Амма ләтиф вә дәгиг бир орта һал вар. Бу һалын идракы Аллаһын төвфигиндән асылыдыр».
