Инсан һәм өзүндән, һәм дә ону әһатә едән әтраф мүһитдән аҝаһдыр. О, өз аҝаһлығыны ҝүнбәҝүн артырыб ҝенишләндирмәк истәјир. Онун тәкамүлү, хошбәхт һәјаты вә инкишафы мәһз бурадан гајнагланыр. Бу ики нөв аҝаһлыгдан ҝөрәсән һансы бири диҝәриндән даһа чох әһәмијјәт кәсб едир. Бу барәдә гәти фикир сөјләмәк бир о гәдәр дә асан дејилдир. Философлар, инсанын өзүндән вә ја јашадығы дүнјадан аҝаһ олмасы һагда мүхтәлиф нәзәријјәләр ирәли сүрмүшләр. Гәрб вә шәрг философлары арасында јаранмыш ихтилафын әсас сәбәби, бәлкә дә бу суалын ҹавабы олмушдур. Белә бир фәрг елм илә иман арасында да мүшаһидә олунур. Белә ки, инсан елмин васитәсилә јашадығы дүнјадан, иман васитәсилә исә өзүндән аҝаһ олур.
Əлбәттә елм, инсанын өзүндән аҝаһ олмасында бөјүк тәсир ҝөстәрир. Нәфс вә руһ елминин мүтәхәссисләри белә бир вәзифәни өз өһдәләринә ҝөтүрмүшләр. Буну да гејд едәк ки, елмин инсанын өзү һагда јаратдығы аҝаһлыг тамамилә ҹансыз вә һәрәкәтсиздир. Дини тәлимләр әсасында јаранмыш елм вә аҝаһлыг исә там әксинә олараг, инсанда нәзәрә чарпаҹаг гәдәр батини дәјишикликләр јарадыр.
Белә бир аҝаһлыг инсаны гәфләт јухусундан ојадыр вә вүҹудуну ләрзәјә ҝәтирир. О, артыг өзүнү таныјыр вә үзәринә дүшән мәсулијјәтләри дәрк едир. Бу иш елм вә фәлсәфә чәрчивәсиндән тамамилә хариҹдир. Вә бәзән әксинә олараг инсанда гәфләт вә өзүнү унтмаглыға белә, сәбәб олур. Һәшр сурәсинин 19-ҹу ајәсиндә инсанын өзүнү унутмасы һаггында дејилир:
(Аллаһы унутдуглары үчүн Аллаһын да онлары өзләринә унутдурдуғу [хејирләрини баша дүшмәјән] кимсәләрә бәнзәмәјин! Онлар [Аллаһын итаәтиндән чыхмыш] фасигләрдир!) Һәзрәт Рәсули-әкрәмдән (с) нәгл олунмуш һәдисләрин бириндә дејилир:
"Өзүнү таныјан шәхс Аллаһыны да танымыш олар."Â
Имам Әли (ә) бујурмушдур: "Өзүнү таныма ән ҝөзәл танышлыг вә аҝаһлыгдыр."
О һәзрәт јенә дә бујурмушдур: "О кәсләрә тәәҹҹүб едирәм ки, бир шеј итирдији заман дәрһал ону ахтармаға ҹан атыр, өзүнү итирдикдә исә (унутдугда) һеч бир әһәмијјәт вермәјир."
Гәрб мәдәнијјәтинә тутулан әсас нөгсанлардан бири дә инсанын өзүнү унутмасы вә мәнәви дәјәрләрдән узаглашмасыдыр. Бурада (гәрб мәдәнијјәтиндә) инсан нә гәдәр јашадығы дүнјадан чох аҝаһ оларса, өзүндән бир о гәдәр чох узаглашар вә һәр шеји инкишаф вә тәрәгги јолунда гурбан верәр. Инсанијјәтин сүгутунун әсас амилләриндән бири дә мәһз будур. Гуран инсанын өзүндән (мәнәвијјатындан) узаг дүшмәсини «хусран» (јәни, хәсарәт) адландырыр. Өзүнү унутмуш бир шәхс үчүн ҝөрәсән дүнјаны әлдә етмәк хејир верә биләрми?
Һиндистанын даһи рәһбәрләриндән бири бу һагда дејир: «Башга милләтләр гәрблиләрин гадир олдуглары ишләрә, јалныз Аллаһын гадир олдуғуну зәнн едирләр. Лакин гәрб дүнјасы бир шејә аҹиздир. О да онун өз мәнәвијјатындан узаг дүшмәсидир. Тәкҹә бу мәсәлә гәрбин пуч вә гуру инкишафына кифајәт едәр.»
Гәрб мәдәнијјәти гәрблини мәнасыз һәјат тәрзинә сүрүкләјәрәк ону шәрәбхорлуға вә шәһвәтпәрәстлијә дүчар етмишдир. Онун ҝөрдүјү бөјүк ишләр, һәтта ҝөстәрдији гәһрәманлыглар белә, унутганлыг вә һәдәфсизлик үзүндәндир. О, јени-јени силаһлар ихтира етсә дә, бу онун гејри-ади гүдрәт вә истедадындан дејил, өзүнү унутганлығындан ирәли ҝәлир. Руһуну әлдән вермиш бир шәхс үчүн дүнјаны фәтһ етмәк бир фајда верәрми?
Ганди дејир:
«Дүнјада јалныз бир һәгигәт вардыр, о да инсанын өзүнү (нәфсини, затыны) танымасыдыр. Һәр кәс өзүнү таныјарса, Аллаһы вә башгаларыны да таныјар. Өзүнү танымајан шәхс исә һәр шејдән хәбәрсиз олар. Дүнјада јалныз бир азадлыг, бир әдаләт вардыр, о да инсанын өзүнә һаким олмасыдыр. Өзүнә һаким олмуш шәхс, дүнјаја һаким олар. Дүнјада јалныз бир јахшылыг вардыр, о да башгаларыны өзү кими севмәкдир. Башга сөзлә десәк, һамыны өзү кими ҝөрмәк. Галанлары исә тәсәввүр вә хәјалдыр.»
Биз бунларын һәр һансы бирини даһа чох дәјәрләндирсәк дә, белә бир нәтиҹәјә ҝәләҹәјик ки, елм вә аҝаһлыг нә гәдәр ҝенишләнәрсә, инсан һәјаты да бир о гәдәр вүсәт тапар вә даһа мәналы олар. Демәк руһ вә аҝаһлыг бир-бирини тамамлајан вә бир-бирини тәкамүлә апаран амилләрдир. Вә инсан өзүндән вә јашадығы дүнјадан нә гәдәр чох аҝаһ оларса, даһа фәал вә философларын дили илә десәк, даһа ҹанлы олаҹагдыр. Философлар инсан вүҹудунун бир нечә мәрһәләдән ибарәт олдуғуна әсасланырлар. О, өзүндән вә әтраф мүһитдән нә гәдәр чох аҝаһ оларса, мәнәви һәјат мәгамы бир о гәдәр уҹалмыш олар.
Nur-az.com
