Мүасир дүнја Гәрб мәдәнијјәтини тәҹрүби елмләрин сәмәрәси кими ҝөрүр. Буну бәшәр мәдәнијјәтинин инкишафында бир мәрһәлә кими гәбул едирләр. Гәрб тарихи јазылдығы кими гәбул олунур. Әслиндә исә тарихин бу шәкилдә гәбул олунмасы елми бир јанашма дејил.
19-ҹу әсрин шәраитинә әсасән гәрб мәдәнијјәт тарихи гәрбин рәсми академијасында һазырланыб. Амма онун формалашмасынын бөјүк сирләри вар. Бу сирләрдән бири гәрбин өз сәрмајәсини һарадан топламасыдыр. Тәссүф ки, биз гәрби сентиментал мүстәвидә гәбул едирик. Әслиндә онун маһијјәтини танымыр, гәрб ҝерчәкликләринә вурғунлуг призмасындан гијмәт веририк. Гәрб мәнтигдән чох данышыр. Әслиндә гәрби бизә севдирән онун мәнтиг адландырдығы алдадыҹы фәнләр јох, ҝөзгамашдырыҹы заһиридир. Мәсәлән, биз Френсис Бекону гәрб философу кими гәбул едирик. Амма билмирик ки, бу шәхс империализмин истисмар кампанијасында әсас сәрмајә саһибләриндән олуб. Френсис Бекон Вирҹинијада әсас ширкәтин сәһмдарларындан сајылыр. Бу шәхс Африкада әсас ишчи гүввә овчуларындандыр. Беконун нәзәријјәчилији онун истисмарчы лајиһәләри илә мүгајисәдә чох кичик бир паја маликдир. Нјуфаундленд Канаданын шималында кәшф олунмуш бөјүк бир ада иди. Бу адада бөјүк тәбии сәрвәтләр варды. Британијанын нәзарәтә ҝөтүрдүјү илк мәнтәгәләрдән бири бурадыр. Бекон сәрмајәдарлыға о гәдәр вурғун олуб ки, бәзән өз нәзәријјәчилијини јаддан чыхарыб. Бекон тәк дејил, либерализмин әсас јарадыҹыларындан олан Оксфорд профессору Ҹон Лак да истисмара сәрмајә гојанлардандыр.
Доғурданмы авропа Америка гитәсинин сәрвәтләрини, Африканын ишчи гүввәсини гарәт етмәсәјди, елм вә технолоҝијада ирәли чыха биләрдими? Биз шәрглиләрин ренесасн (интибаһ) дөврү илә бағлы мәлуматы кифајәт гәдәрдир. Амма биз ренесансын пәрдә архасындакы јарадыҹыларыны јахшы танымырыг. Биз Нобел мүкафатыны тәсис едән Алфред Нобели танысаг да бу аиләнин Бакыдакы нефт гујуларындан демәк олар ки, хәбәрсизик. Бизим гәрб ҝерчәклији илә белә танышлығымыз һәлә дә давам едир. Биз билмирик ки, әсәрләри шәрг дилләринә тәрҹүмә олунан Сер Исајја Берлин Чар Русијасындакы јәһуди чеврәләр, әкс гүтбдә Виктор Ротшилдин јахын досту олмуш бир јәһудидир.
Əлбәттә ки, јухарыда садалананлар проблемин чох ҹүзи бир һиссәсидир. Гәрб шәрг үзәриндә ишләјәрәк ону гәфләтә дүчар едиб. Бу саһәдә информасија васитәләринин ролу мисилсиз олуб. Шәрг халгларынын тарихи јаддашыны силиб, елм вә технолоҝија шүары илә онлары кечмишиндән ајырыблар.
Бәли, гәрб буҝүнкү сәрвәтини истисмар вә гарәтчиликлә топлајыб. Амма бунун нүмунәләри үзәриндә чох дајана билмирик. Бу мөвзуда ҝүнүмүздә дәјәрли арашдырмалар апарылыб вә китаблар јазылыб. Устад Әрҹүмәнд Абдуллаһ Шаһбазинин Британија истисмары һаггында јаздығы китабда охујуруг:
Милади 15-ҹи әсрин сонларында ганичән кралича Изабел әри Фердинандла бирликдә бөјүк гошунла Испанијадакы сон мүсәлман дөвләтләринин үзәринә һүҹума кечди. Малага шәһәрини вәһшиҹәсинә дағытдылар. Шәһәр әһалисиндән 12 мин нәфәри гул кими әсир ҝөтүрүлдү. 1492-ҹи ил јанвар ајынын икисиндә Гранада шәһәри 781 ил Ислам динини јашатдыгдан сонра бөјүк фәдакарлыгларын ардынҹа тәслим олду. 1498-ҹи илин август ајында кралича Изабел сәјјаһ Колунбу Һиндистаны гарәт етмәк мәгсәди илә дәниз сәјаһәтинә ҝөндәрди. Колумб өзү дә билмәдән Һиндистанын әвәзинә Америкаја ҝедиб чыхды. Американын кәшви авропанын гарәтчилији үчүн јени бир дүнја ачды.
Изабел вә Фердинандын уғурлары Португалија кралыны нараһат едирди. О да өз нәзарәтиндә олан мәнтәгәләрдә Ислам мәдәнијјәтинин галан һиссәсини дәфн етди. Португалија кралы Авропанын башладығы гарәтчиликдә ҝери галмаг истәмирди. Колумбун сәфәриндән беш ил сонра Португалија Кралы Мануел Васко Да Гаманы јени өлкәләрин фәтһи үчүн сәјаһәтә ҝөндәрди. Гама 1498-ҹи илдә Һиндистан саһилләринә чатды. Беләҹә Американын ардынҹа Һиндистан кәшф олунду. Бу һадисәләр мәдәнијјәт тарихиндә дөнүш нөгтәләри сајылыр. Бәли, гәрбин елм вә технолоҝија саһәсиндә уғурлары дүнја халгларынын истисмары илә бирбаша бағлыдыр.
Колумб Һиндистаны ахтардығы заман Американы тапды, Гама Һиндистана гапылары ачды. Педро Алварес Кабрал Һиндистан сорағында икән Бразилијаја ҝедиб чыхды. Һазырда Бразилјанын кәшфи бу адамын адына јазылыб. Франсизко Алмејда вә Алфонсо Далбукерк, еләҹә дә онларла маҹәра ахтаран ҝенерал авропадан узагларда мисилсиз гарәтчиликләрә имза атдылар. Бу истилачы сәфәрләрә гәрб мәдәнијјәти илә танышлыг ады верәнләр дә вар. Ҝуја бу мәнтәгәләрә гошун јеридәнләрин мәгсәди милли сәрвәтин истисмары јох, гәрб мәдәнијјәтини јајмаг олуб. 17-ҹи әсрдә истисмарчы португалија империјасы сәлаһијјәтләрини Британја вә һолландијаја өтүрдү. Британијада Ҹон Кабут кими танынан милләтчи шәхс 1497-ҹи илдә Колумб, Гама, Кабралын јолуну давам етдирмәк үчүн Һиндистана јола дүшдү. Амма Һиндистан јох, Канадаја ҝедиб чыхды. Һәлә о вахт Британјада биринҹи Елизабет һакимијјәтдә иди. Бу гадыны ренесанс ханымы адландырыблар. Елизабет өз чеврәсинин малијјә еһтијаҹларыны өдәмәк үчүн дәниз гулдурларыны тәҹһиз едир, бир нөв онларла шәриклик едирди. Ҹон Һавкинс, Сер Френсис гырх илә јахын Елизабетин һимајәси алтында дәниздә бөјүк ҹинајәтләр төрәдибләр. Британја мәһз Елизабетин дөврүндә дәниздә ҝүҹүнү артырды. Британјанын ардынҹа Франса, Һолландија, Алманја фәалијјәтә башлады, сонда шәрги Һиндистан компанијасы јарадылды. 17-ҹи әсрдә Америкада мөһкәмләнмиш авропалылар да бу компанијада иштирак едирди.
Һазырда гәрб өз тарихи ҹинајәтләрини пәрдәләмәк үчүн модерн тәблиғата сәрмајә гојур. Ајыг сијасәтчиләр бу фикирдәдир ки, Гәрбдә гарәт олунмуш пуллар һесабына јарадылан елм вә технолоҝија мүасир формада истисмар васитәсидир. Бир заман инсанлар гул кими алыныб-сатылырдыса бу ҝүн ејни алвер пәрдәләнмиш формада апарылыр. Бу ҝүн дә дүнјанын мүхтәлиф өлкәләриндән уҹуз ишчи гүввәси јығылыр, гадын вә орган алвери баш алыб ҝедир. Садәҹә бүтүн тәблиғат васитәләринә һаким олан гәрб өз ҹинајәтләринә мәдәнијјәт дону ҝејиндирир. Бәзи гәрб идеологлары кечмиш гарәтчиликләри писләмәклә шәргдә әдаләтли гәрб имиҹи јаратмаға чалышыр. Шәргдә алданмыш зијалылар кечмиш ҹинајәтләрини етираф едән гәрби шәрглә мүгајисәдә әдаләтли адландырмагдан чәкинмирләр.
Nur-az.com
