Шрифт өлчүсү:
А+
А
А-
29 Һазиран 2015

Јетим Малы

Ҝечмиш Шериатларын Һүкүмлеринде Истисһап Ҹари Едилмез)

Ҝечмиш шериатларда сабит олмуш бир мевзу һүкмүнүн, һакики меселе сурети унваны иле заманымыз мевҹудатына мутабык оларак алынмасы мүмкүндүр. Өрнеғин Јаһуди ве Насранî унваны алынан јерлер. Ҹүмле һакикије олса биле бу ҹүмленин мевзусунун унваны кенди мысдакынын дышында мутабык деғилдир.

Долајысыјла: “Јаһудилере бүтүн тырнаклы һајванлары һарам кылдык. Сыртларында јаһут бағырсакларында ташыдыклары ја да кемиғе карышан јағлар һарич олмак үзере сығыр ве којунун ич јағларыны да онлара һарам кылдык…” ајети, һер не кадар һакикије олса да Мүслүманлар бејан едилен һүкмүн онлар ичинде баки олуп олмадығында шүпһе едерлерсе, истисһабла өнҹеки һүкмүн баки калмасыны буҝүн ичин сабит едемејиз. Бу ајнен, еғер бир һүкүм факирлер ичин сабитсе ве зенҝинлер бу һүкмүн онлар ичинде сабит олуп олмадығында шүпһе едерлерсе бу һүкмү зенҝинлер ичин истисһабла сабит едемедиғимиз ҝибидир. Ве бу кону чок нет ве ачыктыр.*[1]-[2]

قُلْ تَعَالَوْا اَتْلُ مَا حَرَّمَ رَبُّكُمْ عَلَيْكُمْ اَلَّا تُشْرِكُوا بِهٖ شَيْپًا وَبِالْوَالِدَيْنِ اِحْسَانًا وَلَا تَقْتُلُوا اَوْلَادَكُمْ مِنْ اِمْلَاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُكُمْ وَاِيَّاهُمْ

“Де ки: Ҝелин Раббинизин сизе нелери һарам кылдығыны окујајым: О'на һичбир шеји ортак кошмајын, ана-бабаја ијилик един, факирлик коркусујла чоҹукларынызы өлдүрмејин -сизин де онларын да рызкыны биз веририз…” (151)

(Һарам Олан Шејлерде Илке, Теклифи Олмаларыдыр)

Şүпһесиз Аллаһ’ын Ен’ам Суресинин бу ајетинин башында шөјле бујурмасы: “Де ки: Ҝелин Раббинизин сизе нелери һарам кылдығыны окујајым” кушкусуз бу ајетин ытлак сырасында һарамларын теклифи олдуғуна зуһуру вардыр. Долајысыјла бу ајетлерин тамамынын “һарам-ы теклифи” олдуғуна делалет етмектедир.*[3]-[4] 

وَلَا تَقْرَبُوا مَالَ الْيَتٖيمِ اِلَّا بِالَّتٖى هِىَ اَحْسَنُ حَتّٰى يَبْلُغَ اَشُدَّهُ وَاَوْفُوا الْكَيْلَ وَالْمٖيزَانَ بِالْقِسْطِ لَا نُكَلِّفُ نَفْسًا اِلَّا وُسْعَهَا وَاِذَا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا وَلَوْ كَانَ ذَا قُرْبٰى وَبِعَهْدِ اللّٰهِ اَوْفُوا ذٰلِكُمْ وَصّٰیكُمْ بِهٖ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ

“Рүшдүне еришинҹеје кадар јетимин малына анҹак ен ҝүзел шекилде јаклашын. Өлчүјү ве тартыјы адалетле там јапын. Биз һеркеси анҹак ҝүҹүнүн јеттиғи кадарыјла сорумлу тутарыз. (Бириси һаккында) конуштуғунуз заман јакыныныз биле олса âдил олун. Аллаһ’а вердиғиниз сөзү тутун. Иште бунлары Аллаһ сизе өғүт аласыныз дије емретти.” (152)

(Јетимин Малына Јаклашмаманын Анламы Һаккында)

“Јетимин малына јаклашмајын” ајети һаккында конушмак (ве маслаһата риајет етмек веја јетимлерин малларында фесадын олмамасына диккат етмек ҝеректиғи бу ајетин делалетиндендир.)

Бу ајети керименин илишкиси һаккында сөз баки калмактадыр: “Рүшдүне еришинҹеје кадар јетимин малына анҹак ен ҝүзел шекилде јаклашын.”[5] Бу шекилде ки јетимин малында тасарруф етме сырасында јалнызҹа маслаһата риајет едилмели јаһут ен јеткин ен ҝүзел ве ен ији олмак да мутебердир. Бу кону һаккында мүминлерин сапмасына делалет конусуну ҝениш оларак конушаҹағыз иншаллаһ.[6]

Базы јөнлерден бу кону иле илинтили шејлере ишарет етменин бир сакынҹасы јоктур.

Бундан долајы шөјле дијоруз: “ел-Јетим” келимесинин бабасы өлен ве дедеси олан кишије сыдк еттиғини фарз еттиктен сонра ајетин, деде ве велилеринден инсирафы јоктур веја “јаклашмајын” ајетиндеки “курб” ве јакынлыктан максат дышсал тасарруфлардыр – бу дурумда- ајети кериме, һер не заман јетимин малында тасарруф етмек јетимин маслаһат ве јарарына исе мүкеллефлерин (јетишкинлерин) јетимлерин малларында тасарруф етмелеринин ҹаиз олдуғуну ҝерекли кылмактадыр.

Базы һадислерде јетиме фајда сағлајаҹағы такдирде бу түр тасарруфлар ҹаиз билинмиштир.[7] Базы һадислерде исе јетимин малына малын карышмасы ве бу ики малын мүштерек олмасы јемек ичин изин вермиштир.[8] Бу һадислерде (бу пасажын шерһинде) шөјле ҝелмиштир: “Аллаһ бозҝунҹу иле дүзелтен ве ыслаһ едиҹији билир.” Бу һадис, “Еғер онларла бирликте јашарсаныз, (унутмајын ки) онлар сизин кардешлериниздир. Аллаһ, бозҝунҹу иле дүзелтени билир. Еғер Аллаһ дилесејди, сизи де заһмет ве мешаккате сокарды. Чүнкү Аллаһ ҝүчлүдүр, һâкîмдир.”[9] Бу ајети керимеје ишареттир.

Долајысыјла бу иһтимале ҝөре ајети керименин, бејан ве испатынын пешинде олдуғумуз шејле бир челишкиси јоктур. Шөјле ки деденин алмак, сатмак ве бунун ҝиби шејлердеки тасарруфу нафиз ве саһиһтир, бу да ҝөрүлдүғү ҝиби ачыктыр.

Веја курб ве јакынлыктан максат, итибари ве дышсал тасарруфлары да капсамактадыр ве вед’и һүкмүн иршади олмасы иле теһрим-и теклифи арасында ҹем олмасынын да бир сакынҹасы јоктур. Лафзын бирден чок манада истимал едилмеси де ортаја чыкмамактадыр. Чүнкү өнҹеден деди ки: Фарз ве һарамлардаки емир ве неһијлер нефси ве иршадидир ве бу икиси дышында истимал едилмемектедир, факат һарекете ҝечирмек ве енҝел олмак олан емир ве неһиј анламындадыр. Һич шүпһесиз өрфүн анлајышында, емир, неһиј, һарекете ҝечирмек ве енҝел олмак фарклыклар арз етмектедир, бу да илинтили олдуғу шејлерин иһтилафындан кајнакланмактадыр.[10] Â Â 

“Ети јенилмејен һајванын күркүнде намаз кылма”[11] һадисиндеки бу неһиј ве “намаза калктығыныз заман јүзлеринизи ве дирсеклере кадар еллеринизи јыкајын…”[12] ајетиндеки емирден өрф, биринҹисинден (һадистен) енҝел олмак ве сакындырылманын, икинҹисинден (ајеттеки емирден) исе һарекете ҝечирменин иршади олдуғуну анламактадыр. Бу, емир ве неһјин иршади анламда истимал едилдиғи анламында деғилдир. Бунун фесат ве јанлышлығы вазыһтыр. Билакис намаз матлуп ве истенилен олдуғундан сыһһат, фесат, шарт ве манилери вардыр. Өрф, намаздан бир шејин јасакланмасындан о шејин мани олдуғуну ве мани олма һасебијле ондан сакынылдығыны ве енҝелин она тааллуку олдуғуну анлар. Ајны шекилде өрф, абдестин намазын шарты олдуғуну ве бу себепле абдестли намаз кылынмасы ичин емир олундуғуну анламактадыр. 

Ама еғер емир веја неһиј каст едилен шејин кендисине тааллук едерсе, өрнеғин “зекаты верин” ајети ве “шарап ичмејин” ҹүмлесинден өрф, зекатын кендисинин верилмесинин матлуп олдуғуну ве ајны шекилде кендисинин шарап ичмесинин истенмедиғи ве нефрет едилен шеј олдуғуну анлар ве бу ики өрнекте лафыз, һејет ве мадде ачысындан факат бир анламда истимал едилмиштир.

Баһсимиздеки: “Јетимин малына јаклашмајын” ајети, еғер алым, сатым, јемек ве бунун ҝиби шејлери капсајаҹак олурса, өрф, јаклашмајын сөзүнден ве јетимин малынын итибари тасарруфундан сакындырмактан бу иршадын батыл олдуғуну ве јетимин малыны јемектен сакындырмактан вб. ҝиби шејлерден исе “нефси һарамы” анлар.

Һер не олурса олсун, бу ајеттен максат еғер ајет ве деденин тасарруфларынын сыһһат ве нафиз олдуғуна делалет еден делиллер арасында капсајыҹылык олурса, араларында умум ве һусус мин веҹһ (бир јөнден өзеллик ҝенеллик илишкиси) вардыр. Долајысыјла бу ики ҝруп делилин, јетимин малындан ҝүзел бир шекилде тасарруф едилмесине дөнүшмемеси дурумунда, тааруз ве ујушмазлык јашаныр.

Еғер ајети кериме ҝүзел бир шекилде тасарруфа дөнүшмеси дурумунда јетимин малындан јарарланмактан сакындырма бејаны јөнүнде исе, һадислерин бу ајете һâким олдуғу сөјленебилир.

Долајысыјла Имамын (а.с) бујурдуғу шу һадистен: “енте ве малуке ли-ебијке” (Сен ве малын бабан ичинсиниз.) өрф, бу һадистен итибарын, бабанын малынын итибары олдуғуну анлар; не евладын малынын итибары ве не баба ве оғулун малларынын бирликтелиғи итибарындан деғил, бу себептен долајы Имам (а.с) базы ривајетлерде шөјле бујурмуштур: “Мал, баба ичиндир.”*[13]-[14] 

***

(Јетим Малындан Истифаденин Аланы)

 Баһсимиз: маслаһат дурумунда һеркес јетимин малындан тасарруф едебилир ми? Конусудур.

Базы ајетлерин заһиринден маслаһат дурумунда һер инсанын јетимин малындан тасарруф едебилеҹеғи, базыларынҹа санылмыштыр.[15]

О ајетлерден бириси шу ајеттир: “Рүшдүне еришинҹеје кадар јетимин малына анҹак ен ҝүзел шекилде јаклашын…”

Şу ачыкламајла ки: бу ајеттеки истисна мефһуму, һеркесин тасарруфунун ҹаиз олдуғу јөнүндедир. Јетимин малына јакынлашмактан неһиј едилмиштир, бу шартла ки јетимин малына тасарруфу маслаһат ве ҝүзелҹе олмалыдыр.

Бу ачыкламада сакынҹа вардыр, илк оларак, шарт мефһумунда олан тартышма, истисна мефһумунда да вардыр. Имам’ын (а.с) бујурдуғу бу һадисин мефһуму: “Су, күр миктарына улаштығында, ону һичбир шеј неҹис едемез.”[16] Аҹаба: “Күр миктарына улашмајан сују һер шеј неҹис едер” анламына ҝелен ҝенел бир казије (каиде) мидир? Нитеким Шејһ А’зам (Енсари) бу шекилде истифаде етмиштир.[17] Веја мефһуму ҹүзије казијесидир. О заманда “базылары неҹис олаҹактыр.” Нитеким “ел-Һашије” китабынын јазары Муһаккик бу мефһуму кабул етмиштир.[18]

Бизлерде бу конуда Муһаккикле ајны ҝөрүшү пајлашаҹак ве онун ҝөрүшүнү кабул едеҹеғиз. Долајысыјла еғер: “Сујун калил (аз) ве күр миктарындан аз олмасы дышында һичбир неҹасет сују неҹис едемез.” Денилирсе, бу сөзүн мефһумунун анламы факат бу олур ки еғер су аз олурса, “мүстесна минһу’да олан ҝенел казије (ҹүмле) бозулур ве онун ҝерексиними мүстесна ичин ҹүзи һүкмүн сабит олмасыдыр ве бөјле денилебилир: һакики мефһуму шөјле олур: “Ону һичбир шејин неҹис етмемеси сөз конусу деғилдир” бундан да јалнызҹа ҹүзије казијеси истифаде олунур.[19] 

Түм мүкеллефлере неһјин илинтили олдуғу јерлерде де бу шекилдедир. Јани неһји түм мүкеллефлерден селп етмемеси дышында истиснанын онда бир фајдасы олмаз.

Долајысыјла “Рүшдүне еришинҹеје кадар јетимин малына анҹак ен ҝүзел шекилде јаклашын…” ајетинин “јетимин малына ҝүзел бир шекилде олмасы дурумунда јакынлашын” ҝиби бөјле бир мефһуму јоктур. Чүнкү бөјле бир јакынлашма түм мүкеллефлере веја онлардан базыларына фарз деғилдир. Бу јакынлашманын ҹаиз олмасы онун неһјинин мукабилинде деғилдир ве ајрыҹа мефһумунун ҹевазы јоктур, билакис мефһуму һеркесин јакын олмамасыны селп етмектедир. Бу мефһум да базы мүкеллефлерин јакынлашма ҹевазы иле бозулмактадыр.

Анлатыланлар кабул ҝөрмесе де ҝенел казијенин сабит олмасы да сыкынтылыдыр. Долајысыјла бу ајетин мүҹмел олдуғуну сөјлејерек башка каиделере мүраҹаат етмек зорундајыз.

(Тасарруфун Ҹаиз Олмасынын Умумијет Булмасындаки Шүпһе)

Еғер денилирсе ки: казије мефһумунун ҹүзије олдуғу јерлерде, бөјле олмасынын недени “ес-Шеј” ве “ел-Кул” унванларынын веја бунун ҝиби шејлерин онун мантукунда (сөјленмиш, денилмиш, сөз) алындығындандыр. Мантукта бөјле унванларын алынмасы дурумунда, бунун ҝерексиними мефһумун ҹүзије олмасыдыр. Долајысыјла бу ҹүмлелерин мефһуму: “Ону һичбир шеј неҹис едемез”, “Ону неҹис едер” јаһут “Ону неҹис едеҹек бир шеј јоктур” ҹүзије казије олур. Ајны шекилде еғер бөјле унванлар истиснаијје ҹүмлелеринин мантукунда да алынырса бөјледир.

Ама еғер бөјле унванлар мантукта алынмаса, онун мефһумунун күлли ве ҝенел олмасындан башка чаремиз јоктур. Нитеким ајети керимедеки баһсимизде бу шекилдедир.

Долајысыјла, “Рүшдүне еришинҹеје кадар јетимин малына анҹак ен ҝүзел шекилде јаклашын…” ајетинин мефһуму, јетимлерин малына јакынлашылабилеҹеғи ве түм мүкеллефлерин она јаклашмасынын ҹаиз олдуғу испатланмыш олур, бу шекилде олурса санки: “ҝүзел бир шекилде јакынлашын” демиш ҝиби олур.

(Јетимин Малына Јакынлашма Ајетинин Мефһумунун Күлли Олмасына Даир Шүпһеје Ҹевап)

Ҹевап оларак сөјленмектедир ки: һич шүпһесиз истиснајы кулланарак ве онун базы кысымларыны дышары атмак, ҝерчекте истимали ираде иле келамда олан кысымлары дышары атмак анламындадыр. Долајысыјла деде веја бүјүк бабанын бу истималле тезадынын олдуғу малум олмактадыр ве мүстесна минһу’нун лафызлары кенди ҝерчек манасында кулланылмыштыр. Еғер бу истисна олмасајды бизлер бу мүстеснада ираде олунан истимал ве ираденин ҹидди олдуғу ве деденин де истималине шамил олдуғуна һүкмедердик, анҹак бу истисна иле ҹидди ираденин истимали ирадеје муһалиф олдуғу нетлик казанмыштыр.

Долајысыјла, мүстеснанын каршысында иптидаи һүкмүн олмасы деғил, истиснанын анламы өнҹеки һүкүмден мүстесна миктары кадар ајры олунмасыдыр. Мүстесна минһудан ајрылмак ве һарич олманын ҝерексиними, ҝенел оларак мүстесна ичин мүстесна минһунун каршысындаки һүкмүн максимум оларак сабит олмасыдыр.

Долајсыјла, “Фасыкларлары дышында âлимлере иһтирамда булунун” ҹүмлеси, бу ҹүмленин башланҝычтаки ичериғинден мүстесна минһуја муһалиф һүкмү сабит етмемектедир ки һарам веја иһтирамын ҹевазы јаһут башка бир һүкүм олсун, билакис јалнызҹа фасыклар икрам ве иһтирамын фарз олмасындан һаричтирлер. Долајысыјла јалнызҹа фасык улемалара икрамын фарз олмадығына делалет етмектедир. Истерсе онун ҝереғи –һүкүмсүз һичбир һүкүм олмаса биле- һичбир аһкâм муајјен ве мүшаһһас олмадан һүкмүн вүҹуба муҝајир олмасы сабит олмуш олсун.

Бундан долајы “јетимин малына анҹак ен ҝүзел шекилде јаклашын” ајетиндеки истисна, јетимин малына – маслаһат олурса- јаклашманын һарам олдуғуну кесмектедир ве бу дурумда истиснанын башланҝыч ичериғи шөјле олмуш олур: “ҝүзел бир шекилде олдуғунда јетимлерин малларына јакынлашмајын сөз конусу деғилдир.” Иште бу, мефһуму ҹүзије казијеси олана кадар, умумун нефјинден даһа да капсајыҹыдыр. Јаһут нефјин умумундан та мефһумуна кадар күллије казиједир. Долајысыјла јалнызҹа ҹүзијетин испаты мүмкүндүр, чүнкү кадри мутајеккен олан јалнызҹа бу ҹүзијеттир.

Анлатылан анлам тыпкы истиснанын иктизасыдыр ве истимали ираде иле дâһил олан шејин һарич едилмеси каиденин һыфз едилмесидир.

Зиһинлеримизде јер единен шеје ҝөре исе, бир һүкмүн истисна едилмеси, өнҹеки һүкме ајкырылыктыр, долајысыјла баһсимиздеки мефһум шөјле олур: “Ҝүзел бир шекилде јаклашын.” Ве муһтемелен бу анлам дефаларҹа бүјүклерден дујдуғумуз шу сөзден кајнакланмактадыр: Нефијден истисна, испаттыр ве испаттан истисна, нефијдир.*[20]-[21]

Имам Һумејни

АБНА24.ҸОМ 

------------------------------------

[1] — Бкз. Ресаил Шејһ Енсари, с. 381, сатыр. 10.

[2] — Истисһаб, с. 147.

[3] — Кону, ајетлерин теклифи һүкүмлере ми јокса ваз’и һүкүмлере ми делалет еттиғи конусудур. Бу кону шу ајети керимеден башламыш: “Јетимин малына, о ерҝинлик чағына еришинҹеје кадар -о ен ҝүзел (шеклин) дышында- јаклашмајын.” (Ен’ам, 152 ве Исра, 34) ве ајети керименин ичериғи, теклифи һүкүмлери ми капсамакта ве дышсал ҹисимлер ве дышсал тасарруфлары мы ичермектедир јокса иршади һүкүм ве итибари ишлер ми? Һз. Имам Һумејни, зикредилен ајет ҝиби башка ајетлерле бу мананын испаты јөнүндедир ве һүкүмлерин бејаны ве һарамларын зикринде илке ве пренсибин теклифи һүкүмлерин бејаны ноктасынын испаты јөнүндедир. Бу һүкүмлерин бејан макамында олдуғу ичин јапмак, јапмамак ве баһседилен конуларда тасарруфта булунмаманын анламы јоктур. Ајетин башында Аллаһ һарам олан шејлери ачыклама бејанындадыр, долајысыјла һүкмү бејан етме ве дышарыда вар олан шејлерде тасарруфун јасаклығыны ҝөзетмектедир.  

[4] — Китабу’л Беј’, ҹ. 2, с. 707. 

[5] — Ен’ам, 152; Исра, 34.

[6] — Бкз. Китабу’л Беј’, с. 2, с. 703. Бу кону ҝенишче еле алынмыштыр.

[7] — Весаилу’ш Шиа, ҹ. 17, с. 248, Кутабу’т Тиҹарет, ебвабу ма јектесибу, бап. 71, һадис: 1.

[8] — Весаилу’ш Шиа, ҹ. 17, с. 254, Кутабу’т Тиҹарет, ебвабу ма јектесибу, бап. 73.

[9] — Бакара, 220.

[10] — Китабу’л Беј’, ҹ. 2, сајфа 364’де бу конуја јер верилмиштир.

[11] — Илелу’ш Шераи, с. 342, һ. 1; Весаилу’ш Шиа, ҹ. 4, с. 347, Китабу’с Салат, Ебвабу’л Либасу’л Мусалли, бап. 2, һадис: 7. Китапларында накледилен һадис шөјледир: “Ети јенилмејен һајванын күрк ве кыллары үзеринде намаз кылма.”

[12] — Маиде, 6.

[13] — Бкз. Весаилу’ш Шиа, ҹ. 17, с. 264, Китабу’т Тиҹарет, Ебвабу ма јектесибу биһи, бап, 78, һадис: 4. 

[14] — Китабу’л Беј’, ҹ. 2, с. 610–612.

[15] -Енсари, Мекасиб, с. 156, сатыр. 17; Исфаһани, Һашије Мекасиб, ҹ. 1, с. 219, сатыр. 25.

[16] — Кулејни, Кâфи, ҹ. 3, с. 2, һ. 1 ве 2; Садук, ел-Факиһ, ҹ. 1, с. 8, һ. 12; Туси, Теһзибу’л Аһкâм, ҹ. 1, с. 39, һ. 107–109 ве с. 40, һ. 109 ве с. 226, һ. 651; Туси, ел-Истибсар, ҹ. 1, с. 6, һ. 1 ве 2 ве с. 11, һ. 17 ве с. 20, һ. 45; Весаилу’ш Шиа, ҹ. 1, с. 158, Китабу’т Таһарет, Ебвабу’л Мау’л Мутлак, бап. 9, һ. 1, 2, 5 ве 6. Түм бу китапларда шөјле ҝелмиштир: “Су, күр миктарына улаштығында, ону һичбир шеј неҹис етмез.”

[17] — Келантери, Матариһу’л Инзар, с. 174, с. 29, Шејһ Енсари’нин дерс такриратлары.

[18] — Һидајету’л Мустершидин, с. 291, с. 27–37.

[19] — Бкз. Менаһиҹу’л Вусул, ҹ. 2, с. 212; Субһани, Теһзибу’л Усул, ҹ. 1, с. 450, Имам Һумејни’нин Усул дерсинин такрираты.

[20] — Кумми, Каванину’л Усул, ҹ. 1, с. 251, сатыр. 9; Исфаһани, ел-Фусулу’л Ҝаравије, с. 195, сатыр. 22; Һорасани, Кифајету’л Усул, с. 247, сатыр. 10.

[21] —* Китабу’л Беј’, ҹ. 2, с. 696–699.

2675 بازدید
در حال ارسال اطلاعات...