Динимиздә ән пак газанҹ доғру-дүзҝүн мүамилә вә тиҹарәт јолу илә әлдә олунан газанҹдыр. Бәзи инсанлар мүәјјән ишләри өзләринә јарашдырмырлар
Һалал ишин әһәмијјәти
Исламда һалал рузи газанмаг үчүн чалышмаг чох төвсијә олунмушдур. Динимиздә ән пак газанҹ доғру-дүзҝүн мүамилә вә тиҹарәт јолу илә әлдә олунан газанҹдыр. Бәзи инсанлар мүәјјән ишләри өзләринә јарашдырмырлар. Нәтиҹәдә доланышыг еһтијаҹларыны өдәјә билмир, башгаларына мөһтаҹ олурлар. Имам Садиг (ә) она еһтијаҹындан данышан, тиҹарәтлә мәшғул олмаг истәдијини билдирән шәхсә бујурду: “Јүк дашымаг да олса ишлә мәшғул ол ки, башгаларына мөһтаҹ олмајасан.”
Әзиз Ислам пејғәмбәри (с) бујурур: “Заһирән әскик сајылан бир иш халга әл ачмагдан јахшыдыр.” Һәзрәт Пејғәмбәр (с) һалал рузинин, доғру ишин дуаларын гәбул олмасына тәсири барәдә бујурур: “Дуасынын гәбул олмасыны истәјән шәхс чалышсын ки, иши һалал олсун, халга мөһтаҹ галмасын. Бир шәхсин гарнында һарам, бојнунда халгын һаггы олса онун дуасы гәбул олмаз.” Башга бир мәгамда һәзрәт бујурур: “Һарам јемәклә ибадәт етмәк гум үзәриндә ев тикмәк кимидир.” Ајдын мәсәләдир ки, евин бүнөврәси олмаса бу ев узун мүддәт давам ҝәтирмәз. Һарамдан чәкинмәјән инсанын ибадәтиндә дә фајда јохдур.”
Дејиләнләрдән нәтиҹә чыхара биләрик ки, Ислам мүсәлманлара һалал рузи газанмаг үчүн чалышмағы тапшырыр, һалал рузи дуанын гәбул олма шәртидир, һарам јејәнин ибадәти гәбул олмаз.
Мөһтәкирлик
Бәјәнилмәјән јолла вар-дөвләт газанмаг јолларындан бири дә мөһтәкирликдир. Мөһтәкир бир малы јығыб сахлајыр, халгын еһтијаҹы олдуғу һалда базарда гытлыг јарадыр. Гијмәтләр галхдыгдан сонра һәмин малы баһа гијмәтә сатыр. Буна мөһтәкирлик дејирләр. Ислам мөһтәкирлији гадаған едир, һарам иш сајыр. Чүнки мөһтәкирлик халга, мүсәлман ҹәмијјәтинә зәрәрлидир. Әгли бахымдан да бу иш хоша ҝәлән дејил. Имам Садиг (ә) Һәзрәт Пејғәмбәрин (с) дилиндән бујурур: “Халгын еһтијаҹыны јалныз ҝүнаһкарлар топлајыб мөһтәкирлик едәр.” Һәзрәт башга мәгамда бујурур: “Ким мәним үммәтим үчүн бир ҝеҹе баһалыг арзуласа Аллаһ онун 40 ил хејир әмәлини батил едәр.” Ислам дини малы топлајыб сахламағы гадаған едир. Шәриәт һакиминин ихтијары вар ки, гануни јолла мөһтәкирлијин гаршысыны алсын. Бу барәдә Һәзрәт Әли (ә) Малик Әждәрә јазыр: “Базар әһли, таҹирләр халгын еһтијаҹларыны өдәмәкдә мүһүм рол ојнајырлар. Амма онларын арасында еләләри вар ки дар бахышлыдыр, пис мүамилә едир, пахылдыр, мөһтәкирликлә мәшғул олур. Јанлыз өз хејрини дүшүнүр. Малы истәдији гијмәтә сатыр. Бу мәнфәәтпәрәстлик вә малын баһа сатылмасы бүтүн ҹәмијјәтә зәрәр вурур, һаким үчүн бөјүк ејбдир. Мөһтәкирлијин гаршысыны ал. Һәзрәт Пејғәмбәр (с) мөһтәкирлијә јол вермәјиб. Ислам ҹәмијјәтиндә алыш-вериш әдаләтлә јеринә јетирилмәлидир, гијмәтләр сатыҹы вә алыҹыја зијан вурмамалыдыр. Сән гадаған етдикдән сонра мөһтәкирлији давам етдирәни ҹәзаландыр, башгаларына ибрәт олсун.”
Ислам дини Ислам ҹәмијјәтинин рәһбәринә, шәриәт һакиминә иҹазә верир ки, мөһтәкирин јығдығы маллара гијмәт гојуб гијмәтә нәзарәт етсин.
Белә нәтиҹә чыхарырыг ки, Ислам мөһтәкирлији гадаған етмәклә ҹәмијјәтдә истифадә олунмајан сәрвәтләрин топланмасына гаршы чыхыб, Ислам шәриәт һакиминә иҹазә верир ки, мөһтәкирин малына гијмәт гојмагла халга дәјән зәрәрин гаршысыны алсын.
Сәләм
Ҹәмијјәтдә сәрвәт вә сәрмајә саһибләринин зәрәринә сәбәб олан ишләрдән бири онларын сәләмчилик ҝирдабына дүшмәсидир. Исламда сәләмчилик, риба ҹидди шәкилдә гынаныр. Сәләм верән, сәләм алан, сәләм мүгавиләсини јазан, сәләмә шаһид оланлар Аллаһ тәрәфиндән ләнәтләнир.
Сәләм нүмунәләриндән бири дә будур ки, бир шәхс пул вә ја малы борҹ ҝөтүрән инсан әввәлҹәдән гәбул етдији шәртә әсасән гајтаранда һәмин малы даһа артыг гајтарсын. Һәтта белә бир һалда ола биләр ки, борҹ верән шәхс борҹ гајтарылан заман борҹ вердији шәхсдән әлавә хидмәтләр истәсин. Һәтта көһнә, әзик пуллар вериб јени вә шах пуллар алмаг сәләмчилик кими дәјәрләндирилир. Әмирәлмөминин (ә) бујурур: “Еј инсанлар! Әввәлҹә тиҹарәт ганунларыны өјрәнин, сонра алыш-вериш един. Анд олсун Аллаһа! Сәләмчилик јолуна дүшмәк гарышганын саф даш үзәриндә һәрәкәти кими мәхфидир.” Имам Садиг (ә) сәләми мәзәммәт едәрәк бујурур: “Бир дирһәм сәләм Аллаһын нәзәриндә мәһрәмлә Мәсҹидүл-һәрамда 70 зинадан ағырдыр.” Сәләмчилик нәтиҹәсиндә сәләмчинин әлиндә бөјүк пул топланыр. Бу заман ҹәмијјәтдә тәбәгәләрарасы фәрг бөјүјүр. Империалимз дә дүнја өлкәләринин вар-јохуну талајаркән бу методдан чох фајдаланыр. Бразилијада президентлијә намизәдләрдән бири сәләмчилијин дүнјада јајылмасыны үчүнҹү дүнја мүһарибәси адландырыб. Бу мүһарибә сәссиз мүһарибәдир, амма јохсул өлкәләрә мүһарибәдән дә ағыр зәрбә вурур. Сәләмчилик нәтиҹәсиндә јохсуллар һәр ҝүн даһа да јохсуллашыр.
Нәтиҹә будур ки, инсан динин һөкмләрини билмәдији заман сәләмә дүчар олур, сәләмчилик ҹәмијјәтдә тәбәгәләрарасы фасиләни артырыр.
Рүшвәт
Әксәр дүнја өлкәләриндә бир груп инсан шәхси мәнафеләринә чатмаг үчүн бүтүн јоллара әл атыр. Бу јоллардан бири дә рүшвәтдир. Рүшвәти јарадан сәбәб инсанын раһаттәләблији, вар-дөвләтә һәрислијидир. Бир өлкәдә рүшвәтин олмасы һәмин өлкәдә мүдиријјәтин зәифлијини ҝөстәрир. Рүшвәт сөзүнүн лүғәт мәнасы һаггын олмајан бир шејә чатмаг үчүн нә исә вермәкдир. Тәбии ки, бурада башгаларынын һаггы ајаг алтында галыр. Ислам рүшвәт алмағы вә рүшвәт вермәји мәзәммәт едир. Рүшвәтдән әлдә олнунан пул һарамдыр, рүшвәт алан шәхс ону өз саһибинә гајтармалыдыр. Һәзрәт Пејғәмбәр (с) бујурур: “Аллаһ рүшвәт верәни рүшвәт аланы вә бу ишә васитәчилик едәни ләнәтәјир.”
Рүшвәт бөјүк иҹтимаи бәлалардандыр. Рүшвәт ҹәмијјәтдә иҹтимаи әдаләтин бәрпасына мане олур. Рүвәт сајәсиндә зәиф тәбәгәнин һүгуглары тапданыр, мәнафепәрәст инсанлар онларын һаггына саһиб олур. Әҝәр ҹәмијјәтдә рүшвәтхорлуг јајылса бүтүн ганунлар варлылара ишләјәр. Чүнки рүшвәт вермәк имканына малик олан варлылардыр. Бу сәбәбдән рүшвәт рәваҹ тапан ҹәмијјәтдә фәсад артыр, әдаләт позулур. Рүшвәт аланлар вә бу иши фајдалы сајанлар она мүхтәлиф шәкилләрдә дон ҝејиндирмәјә чалышырлар. Бәзиләри һәдијјә, бәзиләри әнам, бәзиләри зәһмәтһаггы ады алтында рүшвәт алыр. Амма адын дәјишмәси һадисәнин маһијјәтини дәјишмир. Бир инсанын өз вәзифәсини јеринә јетирмәси вә ја һаггы олмајан бири үчүн иш ҝөрмәк мүгабилиндә алдығы пул рүшвәтдир вә бу һарамдыр.
Әшәс Ибн Гејс өз дүнјәви мәгсәдләринә чатмаг үчүн Һәзрәт Әлинин (ә) јанына ҝәлиб һәзрәтә һәдијјә ады илә һалва ҝәтирди. Һәзрәт бујурду: "Анан әзанда ағласын, Аллаһын дини јолу илә ҝәлиб мәни алдатмаг истәјирсән?! Анд олсун Аллаһа! 7 иглими сәма алтында олан бүтүн шејләрлә мәнә версәләр гарышганын ағзындан арпа габығыны алмарам. Сизин дүнјаныз мәним нәзәримдә чәјирткәнин ағзындакы јарпагдан да дәјәрсиздир."
Нәтиҹә алырыг ки, рүшвәт алан, рүшвәт верән, бу ишә васитәчилик едән ләнәтләниб, рүшвәт ҹәмијјәтдә әдаләт вә гануна мане олан әсас сәбәбдир, бәзән инсанлар һәдијјә вә башга адларла рүшвәт вермәјә чалышыр.
Хүмс вә зәкат
Исламда сабит верҝиләр арасыда хүмс вә зәкат јер алыр. Ислам һөкумәтинин бүдҹәсинин әсас һиссәси хүмс вә зәкатла тәмин олур. Зәкат дедикдә малын бир һиссәсини ајырмагла ону пака чыхармаг нәзәрдә тутулур. Гурани-Кәримдә һәмишә зәкат сөзү намаз сөзү илә јанашы ишләнир. Адәтән бујурулур ки, намазы бәрпа един, зәкат өдәјин. Хүмс вә зәкатын һикмәти охшардыр. Хүмс вә зәкатын мүһүм фәлсәфәләриндән бири еһтијаҹлыларын еһтијаҹыны тәмин етмәкдир. Ајдын мәсәләдир ки, истәнилән ҹәмијјәтдә мәһрум инсанлар вар. Ислам һөкумәти, шәри һаким ишләмәк имканы олмајан јаша долмуш әлил инсанларын һәјатыны тәмин етмәјә вәзифәлидир. Имам Риза (ә) бујурур: “Зәкатын ваҹиб олмасынын сәбәби еһтијаҹлыларын тәмин олунмасыдыр.” Имам Садиг (ә) бујурур: “Зәкат варлылар үчүн сынаг, јохсуллара көмәкдир.”
Бәзән зәкаты мал вә ја инсанларын пакланмасы васитәси кими гејд едирләр. Аллаһ-Таала Гурани-Кәримдә бујурур: “Инсанларын малындан сәдәгә, зәкат алмагла онлары пака чыхар. Хүмс вә зәкат вермәклә мал азалмыр, әксинә тәһлүкәдән горунур. Инсанлар зәкат вермәклә өз вар-дөвләтләрини сығорталајырлар. Һәзрәт Пејғәмбәр (ә) бујурур: “Зәкат вермәклә малынызы горујун.” Имам Садиг (ә) вар-дөвләтин мәһв олмасы сәбәби кими зәкатын өдәнмәмәсини ҝөстәрир. Нәгл едирләр ки, фарс мәнтәгәләринә чәјирткәләр бөјүк зәрбә вурдуғу заман гәрибә бир һадисә баш вермишди. Мәһв олмуш әкин саһәләри арасында бир парча торпағын мәһсулу тохунулмамыш галмышды. Мәһсулу мәһв олмуш инсанлар һәмин торпаг саһибиндән бунун сәбәбини сорушдулар. О ҹаваб верди: Мән бир шәхсин малыны јемәмишәм ки, чәјирткә мәним малымы јесин. Бу шәхс ејни заманда малынын зәкатыны верәрди. Бәли, инсан хүмс вә зәкат вермәклә малыны бәладан горујур, онун артмасына шәраит јарадыр.
Нәтиҹә будур ки, хүмс вә зәкат ҹәмијјәтдәки јохсуллуғу арадан галдырыр, һәр бир шәхс зәрури шәртләр дахилиндә хүмс вә зәкат өдәмәлидир, хүмс вә зәкат малы азалтмыр әксинә ону бәладан горујуб артырыр, хүмс вә зәкат өдәјәнин ибадәти мәгбулдур.
Әскик сатмаг
Алыш-веришдә сатыҹы үчүн горхулу вәзијјәтләрдән бири малы әскик сатмагдыр. Мүгәддәс Ислам дининдә малы әскик сатмаг ҹидди мәзәммәт олунур. Аллаһ-Таала Гурани-Кәримдә бујурур ки, вај олсун әскик сатанларын һалына; Онлар өзләри үчүн чәкәндә там һаглары гәдәр чәкир башгалары үчүн чәкәндә өлчүнү әскик едирләр.
Әскик сатмағын сәбәби инсанын тамаһкарлығыдыр. Тарих боју белә инсанлар олуб. Аллаһ пејғәмбәрләри ҝөндәриб ки, инсанлары төвһидә дәвәт етмәклә јанашы фәсадла мүбаризәјә чағырсынлар. Гуранда нәгл олунур ки, Һәзрәт Шүејб өз гөвмүнү әскик сатмагдан чәкиндирәрәк бујурурду: “Өлчүнү дүзҝүн апарын, башгаларына зәрәр вурмајын. Тәрәзидә дүзҝүн чәкин, халгын һаггыны азалтмајын, јер үзүндә фәсад төрәтмәјин.” Ислам пејғәмбәриндән (с) нәгл олунур: “Әскик сатмаг адәти јајылдығы заман Аллаһ-Таала әкин саһәләринә бәла ҝөндәрәр, гураглыг баш верәр.” Буна ҝөрә дә тиҹарәт гајдаларында дејилир ки, мөминләр өлчү вә чәки ишиндә бир гәдәр артыг нәзәрдә тутсунлар. Һагларыны аланда бир гәдәр аз алсынлар. Бүтүн фәрди вә иҹтимаи вәзифәләрин иҹрасында һагдан кәсмәк әскик сатмаг нүмунәсидир. Мәсәлән, идарә ишчиси иш саатында башга бир ишлә мәшғул олурса һарам иш ҝөрүр.
Малик ибн Динар хәстә гоншусуну јохламаға ҝетмишди. Һәмин шәхс Маликә деди: “Еј Малик! Гаршымда оддан ики дағ вар. Бу дағлары галхмаг вә кечмәк чәтиндир.” Малик онун јахынларындан сорушду ки, бу шәхс ашкар ҝүнаһа јол вериб? Ҹаваб вердиләр ки, онун чәки дашлары фәргли олуб ағыр дашларла халгдан мал алыб јүнҝүл дашларла сатыб. Бәли, белә инсанлар бир ҝүн өз әмәлләринин һәгигәтини дәрк едәҹәк. Нәтиҹә олараг дејә биләрик ки, әскик сатмаг Исламда мәзәммәт олунур, әскик сатмаг ҹәмијјәтә јајыланда инсанлар гураглыг бәласы илә үзләшир, алыш-веришдә сатыҹынын бир гәдәр ағыр чәкиб, бир гәдәр аз пул алмасы јахшыдыр, иш саатындан кәсмәк вә ја бу заман башга бир иш ҝөрмәк әскик сатмаг нүмунәсидир.
Баһа сатмаг
Тиҹарәтин бәлаларындан бири дә баһа сатмагдыр. Таҹирләрин бир чоху баһа сатмаға чалышыр. Баһа сатмагдан әлдә олунан пул һарамдыр. Ону саһибинә гајтармаг лазымдыр. Имам Садиг (ә) бујурур: “Мөмини алдатмаг һарамдыр. Малын гијмәти барәдә сатыҹынын сөзүнә инанан шәхси алдатмаг һарамдыр.”
Ҹәмијјәтдә баһа сатмаг адәтә чевриләрсә инсанларын бир-биринә инамы итәр. Һамы сатыҹылара шүбһә илә јанашар. Белә бир вәзијјәтдә психоложи арамлыгдан сөһбәт ҝедә билмәз. Бу заман инсанлар даим диггәтли олмаға чалышыр ки, алданмасын.
Нәгл едирләр ки, бир дүканда фәргли гијмәтә либаслар варды. Сатыҹы намаз заманы мәсҹидә ҝетди. Дүканда гардашы оғлуну гојду. Бир бәдәви әрәб дүкана ҝәлди вә 400 дирһәмлик либас истәди. Сатыҹынын гардашы оғлу она 200 дирһәмлик либас верди. Киши буну бәјәниб алды. Јолда сатыҹы илә растлашды. Сатыҹы либасы нечәјә алдығыны сорушду. Киши 400 дирһәмә алдығыны деди. Сатыҹы деди ки, бунун гијмәти 200 дирһәмдән артыг дејил. Она деди ки, либасы гајтарыб пулуну алсын. Бәдәви киши деди ки, бу либас бизим јерләрдә 500 дирһәмәдир вә мән разыјам. Сатыҹы деди: “Дин јолунда хејирхаһлыг бүтүн дүнја малындан јухарыдыр.” Сонра ону дүкана апарды, 200 дирһәмини ҝери гајтарды. Гардашы оғлуну бу иши ҝөрдүјүнә ҝөрә данлады. Гардашы оғлу деди ки, алыҹы бу алвердән разы иди. Сатыҹы деди: “Өзүнә рәва билмәдијини башгасына рәва билирсән?!” Доғрудан да малын гијмәтини ҝизләмәк, сатыҹыја билдирмәмәк зүлмдүр. Таҹир Аллаһы јаддан чыхармамалы, инсафы ҝөзләмәлидир. Мүштәринин гијмәтдән хәбәрдар олуб-олмамасы мүһүм дејил, әсас одур ки, Аллаһ һәгигәти билир. Сәнә рузи верән Аллаһдырса, гијмәти билән Аллаһын һүзурунда ону алдатма.
Нәтиҹә олараг дејә биләрик ки, сатыҹыја инанан шәхси гијмәтдә алдадыб баһа сатмаг һарамдыр, баһа сатмагдан әлдә олунан пул һарамдыр вә саһибинә гајтарылмалыдыр.
Гачагмалчылыг
Өлкә игтисадијјатына зәрбә вуран һадисәләрдән бири гачагмалчылыгдыр. Мәлум мәсәләдир ки, өлкәјә дахил олан вә өлкәдән чыхарылан малын мүгабилиндә дөвләт бүдҹәсинә ҝәлир дахил олур. Бундан әлавә гануни јолла мал идхалында малын кејфијјәтинә нәзарәт вар. Бурада милли мараглар да нәзәрә алыныр. Олсун ки, бәзи малларын өлкәјә ҝәтирилмәси милли мараға зиддир. Гачагмалчылыгда исә бүтүн бу ганунлар позулур. Бу ҝүн әсас гачагмалчылыглардан бири јанаҹаг гачагмалчылығыдыр. Бәзи мүсәлман өлкәләриндә јанаҹағын гијмәти чох ашағыдыр. Бу гијмәт дүнја базарындакы гијмәтләрдән чох фәргләнир. Бу сәбәбдән гачагмалчылар јанаҹаг гачагмалчылығына даһа чох јер верирләр. Бу шәкилдә јанаҹағын өлкәдән чыхарылмасы мүсәлманларын дөвләт бүдҹәсинә бөјүк зәрәр вурур. Мүсәлман өлкәләринин дүшмәнләри һәм дә гачагмалчылыг јолу илә мүсәлманлара зәрбә вурурлар. Баһа гијмәтә, ја да чох уҹуз гијмәтә өлкәјә ҝәтирилән дәрман перепаратларынын әксәријјәтиндә инсанларын сағламлығы үчүн тәһлүкәли маддәләр вар. Бәзән белә уҹуз дәрманлар далынҹа јохсуллар ҝедир, нәтиҹәдә гачагмалчылығын гурбаны да онлар олур.
Гачагмалчылыг дөвләтә, игтисадијјата, сәһијјәјә, мәдәнијјәтә, мүсәлман ҹәмијјәтинә бөјүк зәрбәдир. Өлкәдә игтисадијјаты чичәкләндирмәк, баһалығын гаршысыны алмаг үчүн гачагмалчылыгла, о ҹүмләдән јанаҹаг гачагмалчылығы илә мүбаризә апарылмалыдыр. Нәтиҹә олараг дејә биләрик ки, јанаҹаг гачагмалчылығы милли мәнафеләрә хәјанәтдир, бу јолла газанылан пул һарамдыр, јанаҹаг гачагмалчылығы өлкәдә бүтүн саһәләрә ағыр зәрбәдир.
Сахта мал
Исламда сахта мал сатмаг, уҹуз малы баһа мала гатыб сатмаг һарам сајылыр. Буна “ғәш” дејирләр. Бу сөзүн бир мәнасы да хәјанәтдир. Ғәш едән таҹир пис малы јахшы мал адына сатыр. Онлар уҹуз вә бәјәнилмәјән малы јахшы мала гатыб јахшы мал адына сатырлар. Һәзрәт Пејғәмбәр (с) сүдә су гатанлары мәзәммәт едәрәк бу иши гадаған етмишдир. Имам Муса Казим (ә) Һишама бујурур: “Парчаны гаранлыгда, көлҝәдә сатмаг мүштәрини алдатмаг вә ғәшдир. Бу иш һалал дејил.” Тәәссүф ки, бу ҝүн шаһид олуруг ки, бәзән дүканлар лазыми сәвијјәдә ишыгландырылмыр ки, малын ејби ҝөрүнмәсин. Кәнд тәсәррүфатында да бунун нүмунәләри илә растлашырыг. Јешикләрин алтына пис, үст һиссәсинә јахшы мејвәләр дүзүлүр. Мејвәни алан шәхс үстдәки мејвәләри ҝөрүр вә јахшы мејвә алдығыны дүшүнүр. Евә ҝедәндән сонра алдадылдығыны баша дүшүр. Бу иши ҝөрәнләр неҹә бөјүк ҝүнаһа батдыгларыны һәлә ки дәрк етмирләр.
Сахта мал истеһсалы да Исламда һарам сајылыр. Бу да ҹәмијјәтдә етимадсызлыг јарадыр. Мүхтәлиф маркалар ады алтында кејфијјәтсиз маллар истифадә едәрәк һәм һәмин ширкәти ҝөздән салырлар, һәм дә алыҹылары алдадырлар. Бир дәфә мәшһур ширкәт маркасы илә пис мал алан шәхс әсил малла растлашанда да ондан үз чевирир. Дејиләнләрдән белә гәнаәтә ҝәлирик ки, алыш-веришин бәлаларындан бири сахтакарлыг вә ғәшдир, ғәш пис малы јахшы мала гатыб јахшы мал адына сатмагдыр, ғәш вә сахтакарлыг ҹәмијјәтдә инсанларын етимадына зәрбә вурур, инамы итирир.
Зејнәб Ҹәфәри
Vilayet.nur-az.com
