Cəmiyyətin ictimai-siyasi problemlərinin həlli üçün zühura qədər gözləməliyik?
İmam Xomeyninin (r) rəhbərliyi altında qurulan üsul-idarə şiə siyasi təfəkkürünün maksimum reallaşması idi.
Tarixin hansı dönəmində düşüncələr və qəlblər yeni siyasi baxışların qəbuluna hazır olur? Milli ideyalar nə zaman zühur edir? Bir ideyanın məktəbə çevrilməsi üçün nə qədər zaman lazımdır? Biz siyasi fiqhdə bütün bu suallara yetərli cavab tapa bilirik. Fiqhin verdiyi cavablar tarixdəki dönəmləri işıqlandırır. Əllamə Təbatəbai Universitetinin siyasi elmlər üzrə doktorantı Mehdi Bəşarət şiə məktəbində siyasi fiqh mövzusunu araşdırır.
Siyasi düşüncə tarixini araşdırdıqda iki nöqtəni nəzərə almaq lazım gəlir. Siyasi düşüncə tarixin hər dönəmində prinsipial və məntiqi elementlərdən təşkil olunur. Bu prinsipial və məntiqi elementlər tarixi münasibətlər, ictimai-siyasi durumla şərtlənməyib. İkinci nöqtə budur ki, siyasi düşüncə tarixinin mütaliəsində təfəkkür tarixi şəraitdən ayrıca dəyərləndirilə bilməz. Bu baxışa əsasən siyasi mütəfəkkir öz dövrünün böhranlarının həlli ilə bağlı araşdırmalar aparır. Demək, əldə olunan tapıntılar da tarixi münasibətlərə uyğundur. İkinci baxışda tarixi gerçəkliklər düşüncə tapıntılarından önəmli sayılır.
Şiə siyasi düşüncəsinə görə xüsusi tarixi şərait siyasi təfəkkürün formalaşmasında təsirli amildir. Bununla belə, şiə fəqihləri dəyişməz prinsiplər üzərində tarixi şəraiti nəzərdən keçirib.
Şiə siyasi düşüncəsini iki dövrə ayıra bilərik. Birinci dövr məsum imamların həyatda olduğu dövrdür. O zaman şiə cəmiyyətinə rəhbərlik məsumların üzərinə düşür. İkinci dövr məsum imamın qeyb dövrüdür. Bu dövrdə məsumlardan nəql olunmuş rəvayətlərə əsasən rəhbərlik fəqihlərin üzərindədir. Buna görə də hazırkı əsr mərcəiyyət əsri adlandırılır.
12-ci imamın qeyb dövrünün başlaması ilə şiələr xüsusi dini-siyasi böhran yaşadılar. İmamın cəmiyyətdə olmaması çoxsaylı suallar ortaya qoydu. Şiə etiqadına əsasən, imamın mühakimə (qəzavət), mərcəiyyət və hökumət vəzifələri var. Böyük qeyb dövründə məsum imam qeybdə olduğundan bu vəzifələr dayandırılmış olur. Şiələr nə etməlidir? Cəmiyyətin ictimai-siyasi problemlərinin həlli üçün zühura qədər gözləməliyik? Yoxsa şiələr naqis olsa belə bəzi vəzifələri yerinə yetirməlidir? Əgər yerinə yetirməlidirsə, kimin belə səlahiyyəti var? Məsum imama aid olan vəzifəni yerinə yetirən şəxsin hansı səlahiyyəti olmalıdır? Yuxarıda qeyd olunan üç vəzifə bir-birindən ayrılmazdır, yoxsa onlardan bəzilərini ayrıca yerinə yetirmək mümkündür? Qeyb dövründə məsum imamın imaməti çərçivəsində şiələrin siyasi nizamı ola bilərmi? Şiə mütəfəkkirləri bütün bu sualları geniş cavablandırıblar. Nəhayət, cəmiyyətin ethiyacından yaranan müzakirələrin dini həll yolu Vilayəti-Fəqih olub. Yalnız Vilayəti-Fəqih, xibrə alimlərin səlahiyyət verdiyi fəqihin hakimiyyəti imamın zühuruna qədər şiələrin siyasi nizamını qurub, ehtiyaclarını cavablandıra bilər. 4-cü əsrdən başlayaraq şiə cəmiyyəti imamın hüzuru olmadan yaşamağa məcbur oldu. Qeyri-məsumun hakimiyyətinin qanuni olmadığını ortaya qoyan şiə alimləri məsum imamların siyasi xətti üzrə hərəkət etdilər. Fəqihlər həmin dövrdə mövcud hakimiyyətləri zalım hakimiyyət sayırdılar. Bu hakimiyyətlərin şəriət qanunlarına heç bir sədaqəti yox idi. Şiə alimlərinin qarşısında mühüm bir vəzifə dururdu və bu vəzifə şiə cəmiyyətini qorumaq idi. Bəs necə qorumaq? İmamət və vilayəti qəbul etmiş bir hakim şəriət hökmlərinə ehtiram göstərirdisə onunla həmkarlıq etmək olardımı? Şiə məktəbinin ən üstün mütəkəllim və fəqihlərindən sayılan Şeyx Müfid qeyri-qanuni hakim ilahi hökmlərə itaət edəcəyi halda onunla həmkarlığı mümkün sayıb. Onun şagirdi Seyid Mürtəza da öz növbəsində müsəlmanların xeyrinə olarsa belə bir həmkarlığı qəbul edib. O bu mövzuda çox mühüm bir risalə yazıb. Əmr be məruf və nəhy əz münkər şəraitində zalım hakimlə həmkarlıq bu risalədə mümkün sayılır. Seyid Mürtəza Abbasilər hakimlərinin dövründə hakimiyyətlə müəyyən şərtlər daxilində həmkarlığı qəbul edib. Onun qardaşı Şərif Rəzi də Abbasilər dövründə müəyyən mənsəb sahibi olub. Şeyx Müfid və Şeyx Mürtəzadan sonrakı fəqihlərin hakimiyyətlə həmkarlıqla bağlı baxışları bu iki şəxsin baxışına yaxındır. Şeyx Tusi, İbn İdris və başqaları ilahi hökmlərin icrası və batilin aradan getməsi üçün həmkarlığı mümkün hesab ediblər. Amma unutmamalıyıq ki, bütün bu münasibətlər Abbasilər dövrünə aiddir. Həmin dövrdə şiələr xüsusi bir şəraitdə olublar. Məqsəd şiə azlığının qorunması olub.
İranda səfəvilərin hakimiyyətə gəlməsi ilə siyasi şiə düşüncəsinin ikinci mərhələsi başlayıb. Səfəvilərin hakimiyyətə gəlişi şiə mütəfəkkirləri üçün azad fikir şəraiti yaradıb. Səfəvi dövləti ilk tam şiə dövləti olub. Bununla belə bu hökumətin dini baxımdan qanuni qəbul olunması müzakirə mövzusu olub. Çünki şiə məktəbində yalnız məsumun hakimiyyəti qanuni sayılır. Səfəvilər hökumətinin yaranması ilə alimlər yeni suallarla qarşılaşıb. Sual bu olub ki, seyid, ədalətli bir şiənin hakimiyyətini qəbul etmək olarmı? Fəqihlər arasında bu barədə qızğın müzakirələr gedib. Qısa bir müddətdə üç nəzəriyyə yaranıb. Bəziləri kənara çəkilməyə üstünlük verib, və mövqeləri bundan ibarət olub ki, qeyri-məsum istənilən şəxsin hakimiyyəti zalım hakimiyyətdir. Belə bir hökumətlə də zalım hökumət kimi həmkarlığı haram sayıblar. İkinci qrupun fikri bu olub ki adil hakimlə zalım hakim arasında fərq qoyulmalıdır. Adil hakimlə həmkarlıq etmək olar. Ədalətli hakimin hökumətini qanuni sayanlar da olub. Qətifi, Müqəddəs Ərdəbili səltənəti qeyri-qanuni sayıblar, istənilən bir hədiyyəni rədd edib, xərac və cümə namazına qadağa qoyublar. Hansı ki Mühəqqiq Kərki səfəvilərin hökumətini qanuni hesab edib. Alim Cəbəli-Amildən İrana mühacirət edərək səfəvi Təhmasiblə birləşib və bu dövr müsbət bir dövr kimi özünü göstərib. Bu dövrdə alimlər və hakimlərin həmkarlığı o qədər güclənib ki, səfəvilərin son dönəmlərində alimlər hakimlərdən daha nüfuzlu olub. Mühəqqiq Kərki şah Təhmasib səfəvi ilə həmkarlığı qəbul edən ilk şiə müctəhididir. Alim Vilayəti-Fəqih mövzusunda kitabında bütün bunlara aydınlıq gətirir. Bu mövzu o qədər ciddiləşib ki, səfəvi hakimləri özlərini fəqihin məmuru kimi təqdim ediblər. Onlar sultanlıq səlahiyyətini zəruri şərtlərə malik fəqihdən alıblar. Səfəvilərin süqutu dövründə bu alimlərin əksəriyyəti müqəddəs yerlərə hicrət edib. Qacarilərin hakimiyyətə gəlişi ilə yenidən alimlər siyasi səhnəyə qayıdıb. Həmin dövr İran-Rusiya müharibələri dövrünə təsadüf edir. Bu İslam və küfrün savaşı idi. Onun ardınca Qərb təfəkkürü İslam dünyasına nüfuz etməyə başladı. Bu təfəkkürün nüfuzu şiə alimlərini çox nigaran edirdi. Alimlər özlərini vəzifəli bilirdilər ki, bu təhlükəli vəziyyətin qarşısını alsınlar. Onlar bacardıqları şəkildə şiə məktəbi və İslamın müdafiəsində dayanmışdılar. Qacarilər din alimlərinin səlahiyyət çevrəsini dini məsələlərdə məhdud görürdülər. Buna baxmayaraq, qacarilərin son dövrlərində biganələrin İrana nüfuzu artdığından tənbəki qadağası, məşrutə inqilabı kimi hadisələrdə din alimləri siyasi səhnədə öndə gedirdi. Qacar dövrünə təsadüf edən mühüm hadisələrdən biri əxbarilərin səhnədən çıxması, Əllamə Vəhid Behbəhani tərəfindən ictihad məktəbinin ortaya qoyulması olub. Bu hadisə şiələrin siyasi səhnədə fəallığını artırıb. Olsun ki, qacarilər dövründə ictihad institutu əxbariliyə qalib gəlməsəydi, bu gün dünyada söz sahibi olan İslam nizamı başqa olardı.
Qacar hakimiyyətinin sonlarında məşrutə mövzusu gündəmə gəldi. Bu hadisəni şiə siyasi düşüncəsində dönüş nöqtəsi saymaq olar. Həmin dövrə qədər ortada olan sual bu idi ki, məsum imam tərəfindən təsdiqlənməmiş bir hakimiyyət qanuni sayıla bilər, yoxsa yox? Amma Qərb düşüncəsindən təsirlənən məşrutə dövründə xalqın hakimiyyət məsələsi ortaya gəlmişdi. Sual bu idi ki, hakimiyyət xalqa məxsusdur, yoxsa fərdə? Əslində Qərbdən təsirlənən xalq hakimiyyəti mövzusu ciddi təhlükələr yaratmışdı. Elə bu təhlükənin qarşısını almaq istəyən bir çox şiə alimləri hərəkata qarşı barışmaz mövqe tutdular. Bəli, alimlər məşrutəyə münasibətdə iki qrupa bölünmüşdülər. Bir qrup alim məşrutə ilə həmkarlığı dəstəkləyirdi. İkinci qrup qətiyyətlə məşrutəni rədd edirdi. Əgər iki qrup alim arasında müştərək nöqtə vardısa, bu nöqtə istibdada müxalif olmaları idi.
Axund Xorasani və Əllamə Naini istibdad hökumətini sıradan çıxarıb məşrutəyə yer verilməsini münasib sayır və bu əsasla məşrutəni qəbul edirdi. Mərhum Naini öz yazı və söhbətlərində səy göstərirdi ki, mərutənin İslama daha yaxın olduğunu sübuta yetirsin. Əlbəttə ki, bunu da vurğulayırdı ki, məşrutə də şiə məktəbi baxımından qəsbkar hökumətdir. Amma istibdadla, monarxiya ilə müqayisədə onun mütləqiyyəti azdır. Elə buna görə də məşrutəni İslama daha yaxın sayırdı. Heç bir şiə alimi məşrutəni İslam hökuməti kimi qəbul etməyib. Məşrutəni qəbul edən alimlər ona bir vasitə kimi baxıb. Məşrutəni müdafiə edən din alimləri bu qurumu istibdaddan qurtuluş və islama keçid üçün bir pillə sayıblar. Bir qrup din alimi, o cümlədən bu qrupa rəhbərlik edən Şeyx Fəzlullah Nuri məşrutəni İslam qanunlarına riayət etməyə çağırır. Amma məşrutəni ortaya qoyanların məqsədi vardı və bu cərəyanın şəriət qanunları ilə idarə olunmasına icazə verməzdilər. Nəticədə Şeyx Fəzlullah Nuri və onun ardıcılları məşrutə ilə baş-başa gəldilər. Şeyx Fəzlullah özü istibdadın ən barişmaz düşmənlərindən idi. Elə buna görə də məşrutə hərəkatı başlayanda onu qəbul etmişdilər. Amma tələb edirdilər ki, mərşutə şəriət qanunlarına əsaslansın. Şeyx Fəzlullah Nuri məşrutə və məclisə müxalif olmayıb. Amma onu müxalif göstərməyə çalışıblar. Şeyxin müxalifəti konstitusiyanın şəriət qanunlarına əsaslanmaması olub. Məşrutənin qəbul etdiyi konstitusiya Qərbdən təsirlənmişdi və mətndə İslama qarşı aşağılayıcı maddələr vardı. Şeyx Fəzlullah tələb edirdi ki, məşrutə konstitusiyada İslamın möhtərəmliyini rəsmi tanısın.
Heç şübhə yoxdur ki, istər məşrutəni dəstəkləyən, istər ona qarşı çıxan alimlərin əksəriyyəti şiə məktəbini qorumağa çalışanlar idi. Bütün bu alimlər böyük təcrübə sahibi idilər və şiə cəmiyyətinin xeyrini istəyirdilər. Amma səliqələr fərqlənirdi. Təəssüf ki, din alimlərinin məşrutəni dəstəkləməsi nəticədə şiə siyasi təfəkkürünə zərbə oldu. Belə ki, alimlərin məşrutəni qəbul etməsindən faydalanan qərbpərəstlər Qərb təfəkkürünün nüfuzunu gücləndirdilər. Axund Xorasani və Əllamə Naini şah üsul-idarəsindən qurtuluş barədə fikirləşirdi. Məşrutə ilə həmkarlıq da belə bir məqsəd daşıyırdı. Məşrutəni yaradanlar isə istibdaddan daha çox, İslamı müxalif sayırdılar. Din alimlərinin məşrutədən İslamın xeyrinə faydalanmaq istəkləri düşmənin xeyrinə başa çatdı. Düşmən din alimlərinin məşrutəni himayəsində ustalıqla istifadə edib xalq arasında nüfuz qazandı. Bəli, məqsəd İranda daha azad mühit yaradılması idi. Təəssüf ki, məşrutənin Qərb himayədarları mövcud vəziyyətdən daha məharətlə bəhrələndilər.
28 mordad qiyamı nəticəsində neftin milliləşməsi hərəkatı məğlubiyyətə uğradı və səltənət geri qayıtdı. Dini çevrələrdə iki münasibət formalaşmışdı. Biri bundan ibarət idi ki, din siyasi münasibətlərə qarışmaqla çirkaba batır. Bəziləri dinin siyasi səhnədə olmasını dinin zərəri kimi dəyərləndirirdilər. Başqa bir cərəyanın ardıcılları zalım hakimin rəhbərliyini din üçün ən böyük təhlükə sayırdı. Buna görə də istibdadla mübarizəni şəri vəzifə kimi tanıyırdı. Bu cərəyanda daha çox diqqəti cəlb edən İmam Xomeyni (r) hərəkatıdır. İmam Xomeyni (r) şiə siyasi təfəkkürünün prinsiplərinə əsaslanaraq zalım hakimlə mübarizəni dini vəzifə sayırdı. İmam şahliq rejimindən sonra üçün Vilayəti-Fəqih üsul-idarəsinin qurulmasını nəzərdə tuturdu. İmam Xomeyni (r) İslam hökuməti və Vilayəti-Fəqih haqqında ilk dəfə şəmsi 1323-cü ildə “Kəşful-əsrar” kitabında yazıb. Kitab Əli Əkbər Hökmizadənin “Əsrari-hezarsale” kitabına cavab kimi yazılıb. İmam Xomeyni (r) öz kitabında Vilayəti-Fəqih üsul-idarəsindən söz açıb. Türkiyəyə sürgündən sonra İmam Təhrirul-vəsilə kitabını yazdı. İmam bu kitabda əmr be məruf və nəhy əz münkər mövzularından sonra 13 siyasi məsələdən söz açırdı. Bu 13 siyasi məsələ İslam hökumətinin əsasını təşkil edirdi. İmam şəmsi 1348-ci il bəhmən ayının 1-də Nəcəf Elm Hövzəsində xaric kursu dərsində vilayət mövzusunda söhbətə başladı. Bu sadəcə söhbət deyildi, İslam hökumətinin təsisinə aparan bir hərəkat idi. İmam 13 dərsdə siyasi İslam, İslam hökumətinin zərurəti, Vilayəti-Fəqih kimi mühüm mövzulardan söhbət etdi. İmam Xomeyni (r) İslam hökumətinin qurulması zərurətindən danışarkən İslam dininin ictimai-siyasi mahiyyətinə istinad edirdi. Bəziləri deyirdilər ki, İslam yalnız qanunları ortaya qoyur. İmam cavab olaraq bildirirdi ki, qanunlar məcmuəsi icra edilməsə kifayət etmir. Qanunun bəşəriyyətə fayda verməsi üçün onu icra etmək lazımdır. İmam Xomeyni (r) öz müddəalarının isbatı üçün buyururdu: “Dünyanın heç bir ölkəsində qanunlar yaratmaqla kifayətlənməyiblər və bu faydasızdır. Qanun yaradıldıqdan sonra icraçı orqan onu icra etməlidir.” İmam digər tərəfdən sünnə və rəvayətlərə əsaslanırdı. Peyğəmbərin (s) hökumət qurduğunu dəlil göstərirdi. İslam təlimlərinin ictimai-siyasi mahiyyətindən söz açaraq İslamın cəmiyyətin taleyinə biganə olmadığını söyləyirdi. Buyururdu ki, İslam qanunlarının mahiyyəti cəmiyyətin idarəsi üçün dini hökumətin qurulmasını zəruri edir.
İmam təkcə dini hökumətin qurulması zərurətindən danışmırdı. O həm də bu hökumətin necə qurulacağını, necə olacağını açıqlayırdı. İmam qanun və ədaləti hökumət qurulması üçün iki əsas şərt sayırdı. Bildirirdi ki, qeyb dövründə şiə fəqihlərində bu imkanlar mövcuddur.
İmamın fəaliyyətləri ruhaniyyətin siyasi səhnəyə daxil olmasını əngəlləyən maneələri aradan qaldırdı. İmam öncə nəzəri şəkildə sübuta yetirdi ki, zalım səltənət getməli və Vilayəti-Fəqih üsul-idarəsi qurulmalıdır. Ruhanilərin mübarizəsi nəhayət zalım Pəhləvi rejiminin süqutu və İslam Cümhuriyyətinin qurulması ilə nəticələndi. Yeni konstitusiya yaradıldı. Artıq din alimləri müxalif yox, ilahi qanunların icraçısı idilər. Bu səfəvi və məşrutə dövründəki səlahiyyətlərdən çox yuxarı bir səlahiyyət idi. İmam Xomeyninin (r) rəhbərliyi altında qurulan üsul-idarə şiə siyasi təfəkkürünün maksimum reallaşması idi.
Vilayet.nur-az.com
