Ҝлобал Ресеарҹһ
Петер Коениҝ бир иктисатчы ве жеополитик аналисти. Ески бир Дүнја Банкасы персонели оларак Коениҝ, саһа чевреси ве су кајнаклары һаккында отуз јылын күресел денејимлерине саһип; ајны заманда чешитли һабер сителеринде чок сајыда јајынына јер верилмиш бир исим.  “Ымплосион – Ан Еҹономиҹ Тһриллер абоут Wар, Енвиронментал Деструҹтион анд Ҹорпорате Ҝреед” [“Иче Доғру Патлама: Саваш, Чевресел Јыкым ве Ширкет Ачҝөзлүлүғү Һаккында бир Иктисат Һикајеси”] исимли китабын јазары олан Коениҝ, “Тһе Wорлд Ордер анд Револутион! – Ессајс фром тһе Ресистанҹе” [Дүнја Дүзени ве Деврим – Диреништен Денемелер”] исимли китабын да ики јазарындан биридир.
Кһаменеи.ир ситесине вердиғи өзел рөпортажда Бај Коениҝ, Дүнја Банкасы ве ЫМФ'деки денејимлери һаккында ве илаве оларак АБД'нин күресел һеҝемонја үзериндеки таһаккүмүне илишкин кенди перспектифи һаккында бизи ајдынлатыјор. Â
Â
Ашағыда бу рөпортаж ики кысым һалинде сунулмактадыр.
Â
Биринҹи кысым
Â
Дүнја Банкасы персонели оларак чалыштығыныз јыллардан һарекетле сөјлемек ҝерекирсе, бу курулуш јоксул үлкелерин калкынмасына јардым едијор му?
Â
ПК: Дүнја Банкасы һер заман Америка Бирлешик Девлетлери һакимијети алтындајды, анҹак илк јылларындан 1980'лере – јани нео-либерализмин ве Wасһинҝтон Консенсүсү'нүн аҹымасыз јүкселишинин башладығы замана – кадар олан дөнемде Дүнја Банкасы базы ҝерчек “табан” прожелерини финансе етти ве һајата ҝечирди; өрнеғин кырсал бөлҝелерде ичме сујунун ве сыһһи тесисатларын ҝенишлетилмеси, көјлере ичме сују ҝетирилмеси ве бу шекилде јерел топлулуклар ичин үреткенлиғин арттырылмасы, өзелликле кызларын окула ҝитме оранларынын арттырылмасы ве исһал ве бағырсак һасталыкларынын азалтылмасы, бу шекилде чоҹук өлүм оранларынын азалтылмасы ҝиби ишлере ҝиришилди. Сағлык сектөрүнде сағлык меркезлери инша едилди; күчүк топрак саһиби тарымы јајҝынлаштырылды ве финансе едилди – түм бунлар маржинализе олмуш тарым нүфусуна фајда сағлады. Елбетте ҝизли ҝүндем, бу топлулукларын кендилерине бу темел иһтијач һизметлерини сағлајан меркези һүкүмети дестеклемесијди.
Â
Бу сосјал ијилештирме прожелери заманлары чоктан ҝериде алды. 1980'лерден итибарен сөзде “јапысал ајар” кредилери кадемели оларак, даһа өнҹе танымланан, јоксуллуғу һафифлетмеји һедефлејен прожелерин јерини алды. Һүкүметлере верилен “јапысал ајар” типи кредилер – ки бен бунлары “ачык чек” оларак адландырыјорум – 90'лы јыллар бојунҹа һызла артты.
Â
Буҝүн бу “ачык чеклер”, ана акым медјада биле көтү бир терим һалине ҝелмиш олан јапысал ајар јерине башка өртмеҹе теримлерле ҝерчеклешијор. Бунлара, амаҹа һанҝиси ујаҹакса, “сектөр кредилери”, “проҝрам кредилери”, “бүтче дестеғи” ҝиби исимлер верилијор, факат бүтүн “ачык чеклерин” есас амаҹы ајны: борч алан үлкеји борчла көлелештирмек. Үлке, Баты'нын кенди олиҝаршисинин лүкс јашам тарзыны беслемек ичин ве елбетте силаһланма санајиини беслемек ичин ҝөз диктиғи доғал кајнаклара саһипсе бу, даһа да фазла ҝечерли.
Â
Факат Дүнја Банкасы ве ЫМФ'нин јаптығы бу “ресми” борчландырма, Бреттон Wоодс курулушларындан алынан улусал борҹу арттырмактан даһа бүјүк зарарлар веријор. Бу улусларарасы финанс курулушларынын вердиғи кредилер, өзел банкаларын јоз лидерлере саһип үлкелере даһа да фазла пара борч вермеси ичин јешил ышык анламына ҝелијор. Бу јүзден Дүнја Банкасы / ЫМФ борчландырмасынын калдырач еткиси, кенди вердиклери борҹун биркач каты олујор. Бурада сорулмасы ҝерекен сору шу: ким даһа көтүдүр, јозлаштыран мы јокса јозлашмыш олан мы? Канаатимҹе, зајыф лидерлере – чоғу заман Баты'нын кукла оларак јерлештирдиғи лидерлере – титизликле пара веја мал верен бири, сучун бүјүғүнү ишлијордур.
Â
Ниһајетинде, Баты ве өзелликле Аврупа, јүзјыллардан бери Асја'јы, Африка'јы ве Латин Америка'јы иште бөјле көлелештирмиш, јағмаламыш ве кирлетмиштир. Бу јүзден Дүнја Банкасы'нын буҝүн јаптығы шеј, сөмүрҝеҹилиғин калкынма дестеғи кисвесине бүрүнмүш модерн типтеки девамындан башка бир шеј деғилдир. Â
Â
Буҝүн јапысал ајар типи ачык чеклер, Дүнја Банкасы'нын креди портфөјүнүн јаклашык %90'ыны тешкил едијор. Јоз һүкүмет јеткилилерини ачык чеклерле сатын алма араҹындан – улусал борҹу арттыран ве Баты'нын јағмаҹы ширкет ве финанс системине бағымлылығы арттыран борч веја кредилерден – пек де фазласы олмајан бир шеј һалине ҝелдилер. Бу ен ији иһтималле јени сөмүрҝеҹиликтир – “јоксул үлкелерин калкындырылмасы” иле һичбир илҝиси јоктур. Аксине, колај сөмүрү ичин борч бағымлылығы јаратмактыр.
Â
Улусларарарасы пара системи Америка Бирлешик Девлетлери'нин күресел економи үзериндеки еҝеменлиғини сүрдүрмесине насыл јардым едијор?
Â
ПК: Шу андаки АБД долары темелли Батылы фиат пара [итибарî пара] системи өзел оларак АБД тарафындан күресел економије һаким олмак үзере тасарланмышты. Еуро да бир фиат пара бирими оларак, долар моделинде, АБД тарафындан јаратылды. (Фиат паранын һичбир түрден дестеғи јоктур; бу, бир һүкүмет карарнамеси тарафындан белирленен бир деғери олан бир парадыр ве өзел банкалар тарафындан борч оларак, билҝисајар фаресине тыклајарак үретилебилир).
Â
Белки бу ноктада шуну да һатырлатмамыз ҝерекир: Аврупа Бирлиғи (АБ) де, Еуро да Аврупа'нын үрүнү деғилдир; бунлар тамамен Америка Бирлешик Девлетлери јапымыдыр ве бунлара илшкин фикирлер 2. Дүнја Савашы еснасында, өзелликле де саваш сонрасында шекиллендирилип ҝелиштирилмиштир. Ҹһурҹһилл 1946 јылында Зүриһ Үниверситеси'нде јаптығы мешһур ‘Академик ҝенчлиғе һитап'ында шунлары сөјлемишти: “Биркач јыл ичинде бүтүн Аврупа'јы (…) өзҝүр ве (…) мутлу кылаҹак бир чаре вар. О чаре Аврупа аилесини, јаһут јапабилдиғимиз кадарыны јениден јаратмак ве она, барыш, емнијет ве өзҝүрлүк ичинде јашајабилеҹеғи бир јапы сунмактыр. Бир түр Аврупа Бирлешик Девлетлери'ни инша етмемиз ҝерекијор.”Â О тариһте Ҹһурҹһилл, тыпкы буҝүн Ҹамерон'ун олдуғу ҝиби Америка Бирлешик Девлетлери'нин сөзҹүсү конумундајды ве Аврупа'да бир трува аты оларак Wасһинҝтон'ун фикирлерини ифаде едијорду.
Â
1944 јылында Wасһинҝтон, Бреттон Wоодс курулушлары денилен Дүнја Банкасы ве ЫМФ'ји мејдана ҝетирди. Дүнја Банкасы'нын ҝөреви АБД тарафында Марсһалл Планы фонларыны – 13 милјар долар (буҝүнүн деғеријле јаклашык 130 милјар долар) – ве Алманја тарафында бу амач ичин курулмуш олан Кредитансталт фүр Wиедерауфбау'ју – Алман Јениден Инша ве Калкынма Банкасы – јөнетмекти. Марсһалл Планы фонлары, Аврупа ичин илк ортак калкынма фонлары иди. Â
Â
ЫМФ'нин ҝөреви, Аврупа, Канада, Авустуралја, Јени Зеланда ве Жапонја'ын чеврилебилир пара биримлерини “дүзенлемек” ве ардындан ФЕД'ин талиматыјла ЫМФ тарафындан олуштурулан алтын стандарды үзеринден АБД доларына бағламакты: бир онс ҝолд башына 35 долар. ЫМФ'нин есас иши өтеки пара биримлеринин доларла олан бағыны веја долара олан бағымлылығыны ҝүчлендирмек үзере алтын стандардына ујулмасыны денетлемекти.
Â
1971 јылында Нихон “алтын стандардыны” калдырдығында АБД долары дүнја ичин де фаҹто реферанс пара бирими олду, јани артык јеркүре чапындаки үлкелер ичин ана резерв дөвизди. Бу зеки, анҹак Макјавелҹи адым ФЕД'е темел оларак, истедиғи ҝиби долар басма јөнүнде сынырсыз бир ҝүч казандырды. Еш заманлы оларак, Сууд һанеданынын досту олан баба (Ҝеорҝе Һ. W.) Бусһ, Сууди Арабистан'ын ОПЕҸ'ин башы оларак калаҹағы ве һидрокарбон тиҹаретинин АБД долары дышында башка пара биримлеријле јапылмајаҹағы теминатыны верди. Каршылығында АБД, Сууди Арабистан'ы аскери оларак корујаҹакты; буну, чок сајыда аскери үссүн курулмасы изледи. Â
Â
Бүтүн һидрокарбонларын тиҹаретинин АБД долары ҹинсинден јапылмасы сонуҹунда АБД доларына јөнелик талеп даһа да артты, нередејсе катланарак артты ве АБД'нин кышкырттығы савашларын ве чатышмаларын, јалан ве ифтира пропаҝандаларынын финансе едилмесинин ве дүнја чапындаки векалет савашларыны финансе етменин ҝеректирдиғи доларларын үретилмеси ичин келименин ҝерчек анламыјла сынырсыз алан ачты. Һер үретилен доларын АБД ичин јени борч анламына ҝелдиғи иддиасы ен аз ики неденле меснетсизди: (и) резерв һазинелери доларла долдуғу ичин бүтүн дүнја борҹу ташыјаҹакты ве (ии) АБД борҹу һичбир заман ҝери өденме амаҹы ташымазды. Нитеким ески ФЕД башканы, бир кересинде бир ҝазетеҹинин АБД'нин борчларыны насыл ҝери өдејебилеҹеғи сорусуна шу јаныты вермишти: “һичбир заман борҹумузу ҝери өдемејеҹеғиз, чүнкү истедиғимиз заман јени пара басабилириз.” Бу, долар темелли пара системинин пирамит илкесини тејит едер:Â Борч оларак долар үретирсиниз, бунлар фаиз ҝетирир, о фаизлери де јени борчла өдерсиниз.
Â
Бу өрнеклер ичинде ен ҝөзе чарпанлардан бир танеси, һилели бир пара системи тарафындан шимди сефалете боғулмуш олан Јунанистан'дыр. Пирамид веја ‘Понзи' модели оларак адландырылан өтеки һилели долар кулланымлары, импараторлуғун тиранҹа һакимијетине бојун еғмејен үлкелере ҝетирилен “јатырымлар”, үлке дышындаки варлыклара ел конулмасы, үлке дышындаки јабанҹы пара бирими һесапларынын блоке едилмеси, весаиредир. Бүтүн бунларын мүмкүн олабилмесинин себеби, дүнјанын бүтүн улусларарасы тиҹарете һаким олан һилели долар темелли ишлијор олмасыдыр. Јүз трилјонларҹа долар јер күреде долашыркен, алтын да даһил олмак үзере һер түрлү пара биримини манипүле етмек елбетте мүмкүндүр. Бу ен ији, тамамен өзел олан ве, јине өзел мүлкијетте олан ФЕД ҝиби Ротсҹһилд ве ортакларынын һаким олдуғу, Басел'де булунан БЫС (Улусларарасы Өдеме Банкасы) үзеринден јапылыр. Â
Â
Ији һабер, бунун һызла деғишијор олмасы. БРЕХЫТ јалнызҹа Инҝилтере ве Аврупа ичин деғил, ҝениш анламыјла дүнја ичин деғишим умудудур. БРЕХЫТ, дүнјаја һаким олан ве Аврупа Бирлиғи'нин јалнызҹа кукласы олдуғу јоз парасал ве економик системден быкмыш олан Инҝилиз ватандашларынын чоғунлуғунун билинчли бир карарыдыр. Фарклы анкетлере ҝөре, ватандашы олдуклары үје үлкелерден бағымсыз оларак Аврупа чапындаки инсанларын өнемли бир чоғунлуғу АБ'ден, Еуро пара политикасындан ве онун Аврупа үлкелерини кадемели, анҹак кесин оларак кенди еҝеменликлеринден јоксун быракан канун ве јөнетмеликлери емпозе етмесинден быкмыш дурумда.
Â
Елбетте Wасһинҝтон бу јени БРЕХЫТ'ин ортаја чыкмасы каршысында шашкын ве бундан зерре кадар һошланмыјор. Обама Керрј'ји, БРЕХЫТ'тен насыл качынылаҹағы веја онун насыл енҝелленеҹеғи конусунда Ҹамерон'ла конушмаја ҝөндеријор. Керрј һалиһазырда басына, Инҝилтере'нин АБ'ден чыкмасыны енҝеллеменин веја бундан качынманын пек чок јолунун олдуғуну сөјледи. Елбетте бунлардан бир танеси реферандумун бағлајыҹы олмамасы ве Инҝилиз парламентосу тарафындан онајланмасынын ҝерекмеси – ки парламенто БРЕХЫТ'ин Инҝилтере ичин ве Аврупа ичин ији олмадығына карар веребилир. Бен бөјле бир карарын Инҝилтере'де бир исјана себеп олабилеҹеғине инаныјорум. Даһа синсиҹе бир јол исе “чыкыш мүзакерелери”нин 24 аја (веја каршылыклы анлашмајла даһа узун бир сүреје) јајылмасыдыр. Бу сүре исе јени бир реферандумун башлатылмасыдыр ки, ББҸ'је ҝөре шимдиден бунун ичин 2.3 милјон имза топланмыштыр.
Â
Не олурса олсун – ки бен Wасһинҝтон'ун физиксел кувветле бүтүн бир үлкеје ве һалка кенди истедиғини јаптырмајы денејебилеҹеғинден һич шүпһе дујмујорум – бир синјал верилди; бу, дыш таһаккүмден быкмыш олан башкаларына ‘евет башарабилириз' дијен бир синјалди. Инсанлар ајны заманда Аврупа'да 2007-2008 јылларында башлајан ве еткилери девам еден, Wасһинҝтон'ун ве Брүксел'ин тешвик еттиғи кризин амаҹынын доларын Еуро каршысында ҝерилемесини ве дүнјанын резерв пара бирими оларак јерини кадемели оларак Еуро'ја быракмасыны енҝеллеме олдуғунун да фаркындалар. О дөнемде ҜСЈИҺ'синин јаклашык %109'уну булан “јүксек” борҹу неденијле сучлу илан едилмиш олан Јунанистан'ын боғулмасы ҝерчек бир комеди ве һакикатин ачыкча манипүле едилмеси иди. Стратежик бир конумда булунан бир Акдениз-Аврупа НАТО үлкеси олан ве Еуро бөлҝесинин ҜСЈИҺ'синин јалнызҹа %2'сини тешкил еден Јунанистан, дыш мүдаһале олмадан тамамен јөнетилебилир бир борч оранына саһипти. АБ кризи неденијле бу үлкенин сучланмасы апачык бир јаланды ве һâлâ да өјледир. АБ, үје үлкелерине каршы һичбир дајанышма һиссине саһип олмадығыны ҝөстермиштир, бу јүзден ҝерчек анламда бир “бирлик” деғил, ширкет-финанс таһаккүмү алтындаки бир дизи үлкенин олуштурдуғу бир јағмаҹылар топлулуғудур. Бу түрден бир “бирлик”, танымы итибаријле сүрдүрүлебилир деғилдир, ортак пара бирими олан еуро'нун сүрдүрүлебилирлиғи исе даһа да аздыр. Финанс ве ширкет елитлери, көтү шөһретли троика (Аврупа Меркез Банкасы, Аврупа Комисјону ве ЫМФ) араҹылығыјла Аврупа'ја ҹаныны истедиғи шеји јапабилир. Акдениз кыјысындаки ҝүнеј үлкелери өзелликле һедеф конумундадыр. Анҹак БРЕХЫТ бир ујандырма чағрысы олду. Фаркындалык бүјүјор. Бен бунун дурдуруламаз бир ивмеленме олдуғуна ичтен бир шекилде инаныјорум.
Â
Башка ији һаберлер де вар. Дүнја чапындаки долар ҹинсинден танымланан резервлер 20 јыл кадар өнҹе %90'а јакынкен, буҝүн %60'ын алтына дүшмүштүр ве елбетте, доларын манипүле едилен деғерине бағлы оларак далҝаланмактадыр. %50'нин алтына дүштүғү заман, Чин Јуаны да даһил олмак үзере башка пара биримлерине доғру чок даһа һызлы бир кајма ҝерчеклешебилир. Јуан шу анда ресмен, ЫМФ'нин Өзел Чекме Һаклары'нын (СДР) деғерини белирлејен пара биримлери сепетини мејдана ҝетирен беш резерв пара бириминден бири кабул едилмектедир.
Â
Илаве оларак бикач јыл өнҹе Чин ве Русја, Батылы банкаҹылык системинин һидрокарбон тиҹаретинин АБД долары ҹинсинден јапылмасы јөнүндеки “талиматыны” реддедерек ишлемлери кенди пара биримијле јапмаја башлады. Шанҝај Ишбирлиғи Өрҝүтү'нүн диғер үјелери де бу тренде катылды. Русја ве Чин ајрыҹа АБД долары темелли пара ве улусларарасы трансфер системи СWЫФТ'тен өнемли өлчүде копту ве бунун јерине кенди системи олан Чин Улусларарасы Өдеме Системи'ни (ҸЫПС) ҝечирди.
Â
Дүнјадаки долар талеби јеркүре ҝенелинде критик ноктанын алтына дүштүғүнде – ки бу башламыш олан бир тренддир – АБД долары системи ве долајысыјла АБД економиси ҝерчек анламда көшеје сыкышмыш олаҹактыр.Â
Â
Девам едеҹек...
Â
 Чев: Селим Сезер