Проф. Јалчын Каратепе, Түрк Лирасы'нын долар ве еуро башта олмак үзере јабанҹы пара биримлери каршысында тариһи деғер кајбынын биринҹил неденинин сијаси олдуғуну, Түркије'нин јатырымҹыларын ҝөзүнде 'өнҝөрүлебилир' бир үлке олмактан чыктығыны белиртти.

Спутник'е конушан Каратепе, "Түркије, өнҝөрүлебилир бир үлке олмактан чыкмыштыр. Бөјле бир дурумда да бу үлкеје јатырым јапмак олдукча рисклидир. Чүнкү јатырым карары буҝүн алыныр, ҝелеҹекте сонуч доғурур. Сизин ҝелеҹекте не олаҹағына илишкин өнҝөрүнүз јок исе сиз о јатырым карарларындан ја да о үлкеје илишкин економик карарлардан бираз ҝери дурурсунуз. Түркије'нин шу анда јашадығы темел сору бу. Түркије'нин һем бозулмуш макро ҝөстерҝелери вар, һем ҹидди политик рисклери олан бир үлке" деди.
ЧӨЗҮМ НЕ?Â
Каратепе, "Түркије, аҹилен ‘фабрика ајарларына' дөнүп парламентер демокрасинин ҝеректирдиғи бүтүн дүзенлемелери јапар, ујҝуламаја ҝечерсе курларда бунун еткисини раһатлыкла ҝөребилеҹеғимизи дүшүнүјорум" дије конушту. Түрк Лирасы, долар ве еуро башта олмак үзере јабанҹы пара биримлери каршысында бүјүк деғер кајбы јашыјор. Ҹумһурбашканы Ердоған башта олмак үзере һүкүмет, һалка еллериндеки доларлары боздурма чағрысында булунуркен шу ана кадар бунун Түрк Лирасы'нын деғер казанмасына јол ачмадығы ҝөрүлүјор.
‘ТҮРКИЈЕ, ЈАТЫРЫМҸЫ ҜӨЗҮНДЕ МАКРО ҜӨСТЕРҜЕЛЕРИ БОЗУЛМУШ, ПОЛИТИК РИСКЛЕРИ ОЛАН БИР ҮЛКЕ'
Түрк Лирасы'нын тариһи деғер кајбыны Спутник'е јорумлајан ески Анкара Сијасал Билҝилер Факүлтеси Деканы Проф. Др. Јалчын Каратепе, "Түркије артык өнҝөрүлебилир бир үлке олмактан чыкмыштыр. Түркије'нин ҝелеҹеғине илишкин пијаса катылымҹылары, бунлар јатырымҹылар олабилир, финанс сектөрүндеки ојунҹулар олабилир, бунларын Түркије'нин ҝелеҹеғине илишкин позитиф бир беклентије саһип олмадыкларыны ҝөрүјоруз. Түркије, өнҝөрүлебилир бир үлке олмактан чыкмыштыр. Бөјле бир дурумда да бу үлкеје јатырым јапмак олдукча рисклидир. Чүнкү јатырым карары буҝүн алыныр, ҝелеҹекте сонуч доғурур. Сизин ҝелеҹекте не олаҹағына илишкин өнҝөрүнүз јок исе сиз о јатырым карарларындан ја да о үлкеје илишкин економик карарлардан бираз ҝери дурурсунуз. Түркије'нин шу анда јашадығы темел сору бу. Түркије'нин һем бозулмуш макро ҝөстерҝелери вар, һем ҹидди политик рисклери олан бир үлке" дије конушту.
‘ҮЛКЕНИН НЕРЕЈЕ ҜИТТИҒИ КОНУСУНДА БИР ТАҺМИНДЕ БУЛУНАМЫЈОРУЗ'Â
Түркије'нин өнүмүздеки јыл ичинде парламентер демокраси иле ми јокса башканлык системи иле ми јөнетилеҹеғинин белирсиз олдуғуну вурҝулајан Каратепе, "Бу кадар көклү бир деғишиклик конусунда биле бизим бир өнҝөрүмүз јок. Үлкенин нереје ҝиттиғи конусунда бир таһминде булунамыјоруз. Чүнкү ортаја конаҹак метни билмијоруз. Түркије'нин 90 јыллык ҝечмише саһип олдуғу парламентер демокраси бир кенара быракылаҹакса биле бунун ичериғини билмеден анализлерде булунујоруз" деди.
‘АНА ПОЛИТИКА КОНУЛАРЫНДА БИЛЕ ТҮРКИЈЕ ИКИ ҜҮНДЕ БИР УЧТАН ДИҒЕРИНЕ САВРУЛУЈОР'
Каратепе, Түркије'нин өнҝөрүлемезлиғинин себебинин садеҹе јөнетим шеклинин насыл олаҹағына илишкин белирсизлик деғил, чок темел меселелерде ен үст дүзејде јапылан челишкили ачыкламалардан да кајнакландығыны ифаде етти. Каратепе, сөзлерини шөјле сүрдүрдү:
‘ТҮРКИЈЕ'НИН БИР УЧТАН ӨТЕКИСИНЕ САВРУЛДУҒУНУ ҜӨРҮЈОРУЗ'Â
‘Түркије өнҝөрүлемез бир үлке' деркен каст еттиғим шејлерден бири де шу: Ҝечен һафта башында Сајын Ҹумһурбашканы Сурије'је ҝирме ҝерекчемизин Есад'ы девирмек олдуғуну сөјлемишти. Путин'ле јаптығы телефон ҝөрүшмесинден сонра јаптығы бир муһтарлар топлантысында ‘Бизим бөјле бир амаҹымыз јоктур, терөрү өнлемек ичин ораја ҝирдик' деди. Ики ҝүн ичерисинде дыш политиканын өнемли конуларындан бири олан Сурије'је илишкин Түркије'нин ен өнемли сијасетчисинден ики фарклы ачыкламанын ҝелмеси, Түркије'нин артык өнҝөрүлмеси зор олан бир үлке һалине ҝелдиғинин башка бир ҝөстерҝеси. Сык конушулан Шанҝһај Ишбирлиғи Өрҝүтү конусунда ики һафта өнҹесине кадар һүкүмете јакын јајын орҝанларында нередејсе коро һалинде Түркије'нин бу өрҝүте ҝирмесине јөнелик деғерлендирмелер јапылыјорду, Ҹумһурбашканы'ндан бу конуда ачыкламалар ҝелијорду, АБ иле нередејсе көпрүлери атмак үзерејдик факат економик кырылҝанлыклары ҝөрүнҹе Сајын Ҹумһурбашканы муһтарлара ‘Бизим јеримиз АБ'дир, алырларса ораја ҝирмек истијоруз' деди. Бу кадар кыса сүреде биле чок ана политика конуларында Түркије'нин бир учтан өтекисине саврулдуғуну ҝөрүјоруз. Бөјле бир үлкеде јатырым јапмак, јатырым карары алмак олдукча зордур.Â
‘ТҮРКИЈЕ АҸИЛЕН ‘ФАБРИКА АЈАРЛАРЫНА' ДӨНЕРСЕ БУНУН ЕТКИСИ КУРДА ДА ҜӨРҮЛҮР'Â
Аслында доларын деғер казанмадығыны, Түрк Лирасы'нын ҹидди бир шекилде деғер кајбеттиғини белиртен Каратепе, "Бу мадалјонун ики јүзүјмүш ҝиби ҝөрүнүјор ама асыл сорун, Түркије'нин өнҝөрүлемез економик ве сијаси бир дөнеме ҝирмиш олмасындан кајнакланыјор. Буну ортадан калдырмак мүмкүн мү, мүмкүн табии. Түркије, аҹилен ‘фабрика ајарларына' дөнүп парламентер демокрасинин ҝеректирдиғи бүтүн дүзенлемелери јапар, ујҝуламаја ҝечерсе курларда бунун еткисини раһатлыкла ҝөребилеҹеғимизи дүшүнүјорум" деди.
‘ТҮРК ЛИРАСЫ УЛУСЛАРАРАСЫ ТИҸАРЕТТЕ ДЕҒИЛ ӨДЕМЕДЕ СЫНЫРЛЫ БИР МИКТАРДА КУЛЛАНЫЛАБИЛИР'
Түрк Лирасы'нын долар ве еуро каршысындаки тариһи деғер кајбына чаре оларак һүкүметин өнердиғи дыш тиҹаретте долар јерине Түрк Лирасы ве тиҹарет јапылан үлкенин пара бириминин кулланылып кулланыламајаҹағы конусуну да деғерлендирен Каратепе, улусал пара биримлеријле тиҹаретин ҹидди сору ишаретлери барындырдығыны ифаде етти. Түрк Лирасы'нын улусларарасы тиҹарете кону малларын өдемесинде сынырлы оларак кулланылабилеҹеғини кајдеден Каратепе, "Тиҹарети улусал пара биримлеримиз үзеринден јапалым' сөјлеми кулаға һош ҝелен бир шеј, анҹак фиилијатта ујҝуламасы чок ҹидди зорлуклары ичинде барындыран, бенҹе економик оларак да анламлы сонуч доғурмајаҹак бир јаклашым. Өзелликле тиҹарете кону олан малларын улусларарасы фијатларынын ортак бир пара бирими ҹинси үзеринден сүрекли һарекет едијор олмасынын јараттығы ҝүчлүклер вар. Ујҝуланабилир ми; тиҹаретте деғил ама өдемеде сынырлы бир миктарда ујҝуланабилир. Ама ҝерчекчи олмак лазым, чок да анламлы ҝөрүнмүјор" дије конушту.
‘ҮЛКЕЛЕРИ ТИҸАРИ АНЛАМДА КОРУЈАН БИР СҮРЕЧ ДЕҒИЛ ҜИБИ ҜӨРҮНҮЈОР'
Түркије иле Русја арасындаки доғалҝаз тиҹарети үзеринден өрнек верен Каратепе, "Биз Русја'дан јүклү миктарда доғалҝаз алыјоруз. Доғалҝаз, фијаты улусларарасы пијасаларда ҝүнлүк оларак деғишен бир үрүн. Петрол фијатларына ендексленмиш; петрол фијаты да сүрекли һарекет едијор, доғалҝаз фијаты да буна бағлы оларак һарекет едијор. Бу дурумда рубле/ТЛ ҹинсинден доғалҝазын фијаты не олаҹак? Еғер доғалҝазын долар фијатындаки деғишим миктары ајнен курлара јансытылаҹакса о заман биз неји башармыш олаҹағыз тиҹарети рубле/ТЛ үзеринден јапмакла? Чүнкү долардаки деғишим, һем фијат деғишими һем доларын бу ики пара бирими ҹинсинден деғишими истер истемез Русја иле Түркије арасындаки доғалҝаз фијатына јансытылмак зорунда олаҹактыр. Бу јансытылдығы заман биз неји башармыш олаҹағыз? Башарылмыш олунаҹак һичбир шеј јок, сонучта тиҹарете кону олан малын улусларарасы пијасалардаки деғишимини фијата актарыјорсунуз; о үлкелерин параларынын долар каршысындаки деғишимини де фијата актарыјорсунуз. Сонучта тиҹарети доларла јапмак јерине јерел пара биримлеријле јапманын бир авантажы калмамыш ҝөрүнүјор. Ҝерчекчи олмак лазым; бу үлкелери тиҹари анламда корујан, онларын леһине сонучлар доғуран бир сүреч деғилмиш ҝиби ҝөрүнүјор" дије конушту.