Неһҹ'үл-Белâға'нын темел конуларындан бири илâһијат ве табиат өтесијле илҝилидир. Һутбелер, мектуплар ве веҹиз сөзлерин тамамында јаклашык кырк дефа бу конулара деғинилмиштир. Бунлардан базылары кыса сөзлердир; ама ҝенелликле биркач сатыр ве базен де биркач сајфадыр.
Неһҹ'үл-Белâға'нын тевһит конуларынын, бу китабын ен илҝинч ве һајрете дүшүрүҹү конулары олдуғуну сөјлејебилириз. Мүбалағасыз бу конулар, сөјлендиғи дөнемин шартлары диккате алынырса, иҹаз һаддиндедир. Неһҹ'үл-Белâға'нын тевһитле илҝили конулары олдукча чешитли ве зенҝиндир. Бир кысмы јаратылмышлар, јаратылыш есерлери ве илâһî һикметтен баһседер. Бу бөлүмде базен ҝөкјүзү ве јерјүзүнүн ҝенел дүзени сөз конусу едилир, базен "јараса, тавус веја карынҹа" ҝиби белли бир варлығы инҹелејип бу варлыкларын јаратылышларындаки есерлере, јани бу маһлукларын јаратылышында ҝөзленен тедбир ве һедефлере диккат чекилмектедир.
Буна өрнек оларак Һз. Али'нин (а.с) "карынҹа"јла илҝили ачыкламасыны ҝөстеребилириз. Имам Али (а.с) Неһҹ'үл-Белâға'нын 177. һутбесинде шөјле бујурујор: "Аллаһ'ын јаратмыш олдуғу шу күчүк јаратыклара бакмыјорлар мы! Аллаһ, олушумуну ве јаратылышыны насыл сапасағлам јапмыш ве о күчүҹүк варлыға ҝөз ве кулағы насыл ачмыш, ону кемик ве ет оларак насыл шекиллендирмиш! Шу карынҹаја бир бакын, күчүҹүк ҹүссесине, јаратылышынын инҹеликлерине! Нередејсе ҝөзлер ону ҝөремијор, зиһинлер ону каврајамыјор. Јерјүзүнде насыл да һарекет едијор, рызкы ичин јерјүзүнде коштурујор, танеји делиғине ташыјор, ҝелеҹеғине һазырлык јапыјор, сыҹак ҝүнлеринде соғук ҝүнлери ичин јијеҹек топлујор. Кыш икâмети дөнеминде дышары чыкаҹағы заманы таһмин едијор. Иште бөјлесине рызклары ҝаранти алтына алынмыш, кендисине ҝерекен ујҝун рызкларла рызыкландырылмыштыр. Бол бол верен Аллаһ, онлары иһмал етмез; мутлак кудрет саһиби, онлары маһрум быракмаз; дазлак кајҝан бир кајанын тепесинде веја донмуш ташларын алтында биле олсалар. Онларын бүтүн јијеҹек јолларыны, јијеҹеғин ҝириш ве чыкышыны, карнынын кабурҝалардан олушмуш јапысыны, ҝөз ве кулаклардан олушмуш кафасыны бир дүшүнеҹек олурсан, јаратылышына һајран калырсын."
Факат Неһҹ'үл-Белâға'нын тевһитле илҝили конуларынын чоғу, аклî ве фелсефî ачыкламаларла долудур. Бу конуларда Неһҹ'үл-Белâға'нын февкаладе јүҹелиғи ҝөзе чарпмактадыр.
Неһҹ'үл-Белâға'нын акла дајалы тевһидî баһислеринде бүтүн конуларын, истидлаллерин ве истинтачларын темели ве дајанағы, Һаккын сынырсызлығы, мутлакијети, затî ве кајјумî иһатадыр.
Һз. Али (а.с) бу аланда сөзе һаккыны ҝеректиғи ҝиби вермиш; не ондан өнҹе ве не ондан сонра һич кимсе она улашамамыштыр. Тевһидî конулардаки ајры бир һусус "мутлак бесатет", һер түрлү кесрет ве теҹзиједен мүнеззеһ олуш, Аллаһ'ын сыфатларынын затыјла һерһанҝи бир фарклылык ве ајрылык арз етмедиғинин вурҝуланмасыдыр. Неһҹ'үл-Белâға'да бу конулара дефаларҹа деғинилмиштир. Аллаһ Теала'нын еввел олушујла бирликте аһир олушу, заһир олушујла бирликте батын олушу, заман ве сајыдан өнҹелиғи, кадимлиғинин заманî кадимлик ве ваһдетинин сајысал ваһдет олмајышы, Аллаһ Теала'нын јүҹелиғи, салтанаты ве затî зенҝинлиғи, һичбир шеји өрнек алмадан јаратмасы, һичбир ше'ни ве сыфатынын өтеки ше'н ве сыфатларынын јерини ишҝал етмејеҹеғи, О'нун келâмынын ејлемијле ајны олушу, О'ну идрак етме конусунда акылларын ҝүҹүнүн сыныры, јүҹе Аллаһ'ы танымајы, зиһинлерин бир мана ве мефһума иһатасы түрүнден деғил де О'нун акыллара теҹеллиси түрүнден олушу, О'ндан ҹисмијет, һарекет, сүкунет, деғишим, мекâн, заман, бензерлик, зыт, ортак, арачлары истиһдам етме, сынырлылык ве сајымлылығы О'ндан нефјетме ҝиби биртакым дерин ве илк дефа о һазрет тарафындан диле ҝетирилен конулар олуп, Аллаһ'ын јардымыјла һер бири ичин бир өрнек зикретмеје чаба сарф едеҹеғиз.
Инсаны һајрете дүшүрен бу китапта сөз конусу едилен бу конулар, ески ве јени филозофларын инанч ве дүшүнҹелерине вакыф һер дүшүнүр ве филозофу һајретлере дүшүрмектедир. Неһҹ'үл-Белâға'да бу бағламда ҝечен конуларын һер бири өјле бир ики макалејле ачыкланаҹак ҹинстен олмајып, ҝенишче бир китап јазмајы ҝеректирен һусуслардыр.
АҸЫ ИТИРАФ
Шуну итираф етмелијиз ки, биз излејиҹиси олмакла өвүндүғүмүз кимсе һаккында башкаларындан даһа чок һаксызлык етмиш веја ен азындан кусур етмишиздир. Аслында бизим кусурларымыз да һаксызлыктыр. Биз Һз. Али'ји (а.с) таныјамамыш веја танымак истемемишиздир. Бизим чабамыз, Һз. Али'нин (а.с) кенди кишилиғи етрафында јоғунлашмактан даһа зијаде, Ресулуллаһ'ын (с.а.а) Һз. Али (а.с) һаккындаки наслары ве бу наслары ҝөрмезликтен ҝелен кимселери тел'ин етмекле сынырлы калмыштыр. Ојса илâһî аттарын таныттығы бу мискин кендисинин ҝөнүллери окшајан бир кокусу вар ве инсанлары бу кокујла таныштырма һер шејден даһа ҝереклидир. Јани танымак ве танытмак ҝерекир. Илâһî аттарын танытмактан һедефи, инсанларын онун ҝүзел кокусуну танымаларыдыр, атарын сөзүјле јетинип түм вакитлерини ону танымак јерине танытмакла ҝечирмеклери деғил.
Еғер Неһҹ'үл-Белâға башкаларындан ҝелсејди, она каршы јине бөјле ми давранылырды? Иран, Һз. Али (а.с) Шиîлеринин меркезидир, Иран һалкынын дили исе Фарсча'дыр. Нелер јаптығымыз һаккында јарҝыда булунмак ичин өнҹе Неһҹ'үл-Белâға'нын Фарсча терҹүме ве шерһлерине ҝөз атын. Ҝенел оларак Шиа'нын ривајетлери, һадислери ве дуалары, илâһî марифет ве башка ичериклери бакымындан Шиî олмајан Мүслүманларын ривајет, һадис ве дуаларыјла мукајесе едилемејеҹек бир нителиктедир. Усûл-у Кафи, Тевһид-и Садук веја Иһтиҹаҹ-и Таберси китапларында сөз конусу едилен тевһидî конулар, Шиî олмајанларын китапларынын һичбиринде јоктур.
Шиî олмајанларын китапларында бу аланда сөз конусу едиленлерин, ујдурма олдуғу кесин бир дилле сөјленебилир. Чүнкү бунларын һепси Кур'âн-ы Керим'ин нас ве усуллерине ајкыры олуп ҹисимлендирме ве тешбиһ кокусу вермектедир.
Сон дөнемлерде Һашим Маруф Һасанî, јазмыш олдуғу "Дирасат'ун фи'л-Кâфи ли'л-Кулејни ве'с-Саһиһ ли'л-Буһарî" адлы китапта илк оларак ҝүзел бир чалышмајла Усûл-ү Кâфи'јле Саһиһи Буһарî'нин илâһијатла илҝили ривајетлери арасында кыса бир мукајесе јапмыштыр.
ШИÎ ДҮШҮНҸЕ
Еһлибејт Имамларынын илâһијат баһислерини ҝүндеме ҝетиреҹек бу конулары енине бојуна таһлил етмелери, Шиî дүшүнҹесинин өтеден бери фелсефî дүшүнҹе һâлине ҝелмесине себеп олмуштур. Неһҹ'үл-Белâға бунун илк ве ен ачык өрнеғидир.
Бу, Ислâм тариһинде јени бир шеј олмајып, биззат Кур'âн-ы Керим'ин инсанлара сундуғу бир јөнтемдир. Еһлибејт Имамлары Кур'âн-ы Керим'ин талиматларына ујарак, Кур'âн'ын тефсири унваныјла бу ҝерчеклери ачыкламышлардыр. Бу аланда кынанмасы ҝерекен бирилери варса, о да бу јолдан ҝитмејен ве весилеји кајбеден башкаларыдыр. Тариһ, аср-ы саадеттен бери Шиа'нын бу меселелере диғерлеринден даһа фазла јөнелдиғини ҝөстермектедир. Еһлисүннет арасында инанч далында Шиа'ја диғерлеринден даһа јакын олан Мүтезиле фыркасы да буна јөнелмиш, факат билдиғиниз ҝиби ҹемаатын сосјал мизаҹы буну кабул етмемиш ве такрибен һиҹрî үчүнҹү асырдан итибарен јок олуп ҝитмишлердир.
Мысырлы Аһмет Емин "Заһр-ул Ислâм" адлы китабынын биринҹи ҹилдинде буну доғруламыштыр. О, Шиî олан Фатимîлер тарафындан Мысыр'да башлатылан фелсефî-фикрî акымыны инҹеледиктен сонра шөјле дер:
"Фелсефе Шиа'ја, Еһлисүннет'тен даһа чок интисап едер. Бунун ен бариз өрнеғини Мысыр'даки Фатимîлер'де ве Иран'- даки Бујеоғуллары дөнеминде ҝөрмектејиз. Һатта сон асырларда Шиî Иран, фелсефеје диғер Мүслүман үлкелерден даһа фазла өнем вермиштир. Шиî еғилимлери олан ве Иран'да фелсефе таһсили ҝөрен Сејјид Ҹемаледдин Афҝанî Мысыр'а ҝелир ҝелмез орада һемен бир фелсефе һарекети башлаттыјды." Анҹак Аһмет Емин, Шиа'нын неден башкаларындан даһа фазла фелсефеје өнем вердиғи конусундаки ҝөрүшүнде касытлы веја касытсыз оларак јанылмыштыр. О дијор ки: "Шиа'нын акли ве фелсефî конулара башкаларындан даһа чок еғилим ҝөстермесинин недени, батынîлик ве тевиле еғилимлеринден кајнакланмактадыр.
Онлар, батынî дүшүнҹелерини тевил етмек ичин фелсефеден јардым алмак зорунда калмышлардыр. Иште бу неденле Мысыр'даки Фатимîлер, Иран'даки Бујелилер, Каҹарлылар ве Сафевîлер фелсефеје диғер Мүслүман бөлҝелерден даһа фазла еғилим ҝөстермиштир."
Аһмет Емин'ин бу сөзү тамамен темелсиз ве бош бир сөздүр. Бу еғилими Шиа имамлары олуштурмушлардыр. Истидлаллеринде, һитабелеринде, һадислеринде, ривајетлеринде ве дуаларында фелсефенин ен јүҹе ве ен инҹе меселелерини сөз конусу еден онлардыр. Неһҹ'үл-Белâға бунлара садеҹе бир өрнектир. Һатта небевî һадислер ачысындан да Шиа ривајетлеринде Ресулуллаһ'тан (с.а.а) диғерлеринде булунмајан јүҹе ве дерин анламлы ривајетлере растламактајыз. Шиа дүшүнҹеси фелсефеје һас деғилдир; келâм, фыкыһ, усул-у фыкыһта да өзел бир сечкинлиғи вардыр; бунларын һепсинин кајнағы да бир шејдир.
Базылары исе бу фарклылығы "Шиа миллети"не аит билип шөјле демишлердир: "Шиîлер Иранлы ве Иранлылар да Шиî олдуклары ичин ве Иран һалкы дүшүнүр ве инҹе дүшүнҹели олдуғу ичин ҝүчлү дүшүнҹелеријле Шиа өғретилерини јүкселтмиш ве она Ислâм ренҝи вермишлердир."
Бертранд Руссел "Баты Фелсефе Тариһи" адлы китабынын икинҹи ҹилдинде буна дајанарак ҝөрүш белиртмектедир. Руссел дүшүнҹе јапысы ве алышканлығы ҝереғи бу конују да тербијесизҹе ишлемектедир. Елбетте о, бу иддиасында мазурдур; чүнкү о Ислâм фелсефесине темелден јабанҹыдыр ве бу аланда ен күчүк бир билҝиси јоктур. Бөјле биринин Ислâм фелсефесинин кајнағыны тешһис едемејеҹеғи де ачыктыр.
Биз бу дүшүнҹенин тарафтарларына дијоруз ки: Биринҹиси Иранлыларын һепси Шиî олмадыклары ҝиби, Шиîлерин һепси де Иранлы деғиллерди ве һâлâ да бөјледир. Аҹаба Муһаммед б. Јакуп Кулејнî, Муһаммед б. Али б. Һүсејин б. Бабевејһи Куммî ве Муһаммед б. Ебу Талип Мазендеранî Иранлы мыјдылар ве Муһаммед б. Исмаил-и Буһари, Ебу Давуд Сеҹистани, Мүслим б. Һаҹҹаҹ-и Нишабури Иранлы деғиллер мијди?
Аҹаба Неһҹ'үл-Белâға'јы топлајан Сејјид Разî Иранлы мыјды? Аҹаба Мысыр Фатимîлери Иранлы мыјдылар?... Ничин Мысыр'да Фатимîлерин нүфузујла фелсефî дүшүнҹе иһја олуркен, Фатимîлер'ин дүшүшүјле фелсефî дүшүнҹе де өлүјор ве даһа сонра Иранлы Шиа бир сејјид тарафындан текрар иһја олујор?!
Ҝерчек шудур: Бу дүшүнҹе тарзы ве бу чешит еғилимин кајнағы, садеҹе ве садеҹе Еһлибејт Имамларыдыр. Бүтүн Еһлисүннет араштырмаҹылары Һз. Али'нин (а.с) асһабын филозофу олдуғуну, онун дүшүнҹесинин диғерлеринин дүшүнҹесијле мукајесе едилдиғинде бамбашка бир шеј олдуғуну итираф едерлер. Ибн-и Сина'дан шөјле накледилир:
"Али (а.с) Муһаммед'ин (с.а.а) асһабы арасында, маһсус арасындаки макул ҝибидир." Јани Али (а.с) Ресулуллаһ'ын (с.а.а) асһабы арасында дујумсанан ҹүз'îлер арасында бир күллî веја маддî ҹисимлере оранла оторитер акыл месабесиндедир. Ачыктыр ки бөјле бир имамын излејиҹилеринин дүшүнҹе тарзы диғерлеријле мукајесе едилдиғинде чок фарклы бир ҝөрүнүм серҝилејеҹектир.
Аһмет Емин'ле диғер базылары башка бир һатаја дүшмүшлердир. Онлар бу ҝиби сөзлерин Һз. Али'је (а.с) иснат едилмесинден шүпһе едерек дијорлар ки, Араплар Јунан фелсефесинден өнҹе бу ҝиби баһислер, таһлиллер ве дакик инҹелемелерле танышмыјорларды. Бу сөзлери даһа сонралары Јунан фелсефесијле танышанлар сөјлемиш ве Имам Али'је (а.с) иснат етмишлердир!
Биз де Арапларын бу сөзлерле танышмадығыны сөјлүјоруз; садеҹе Араплар деғил, Арап олмајанлар да танышмыјорларды; Јунан ве Јунан фелсефесине де јабанҹыјды бунлар. Аһмет Емин беј, Имам Али'ји (а.с) де дүшүнҹе бакымындан Ебу Ҹеһл ве Ебу Сүфјан ҝиби Арапларын севијесине дүшүрүјор, Али'ји онларла бир севиједе сајып кендине ҝөре сонуч алыјор!
Ҹаһилије Араплары Кур'âн'ын ҝетирдиғи мана ве мефһумларла танышыјорлар мыјды ки?! Али (а.с) Пејҝамберин өзел оларак јетиштирдиғи өғренҹиси деғил мијди? Ресулуллаһ (с.а.а) Али'ји (а.с) асһабын ен билҝилиси дије танытмамыш мыјды?!
Нормал бир севиједе олан базы саһабилерин мевкисини корумак ичин ирфан ве диғер фазилетлер бакымындан зирведе јер алан диғер базыларынын макам ве мевкисини инкар етмеје бизи меҹбур еден недир?!
Аһмет Емин беј дијор ки: "Араплар, Јунан фелсефесинден өнҹе Неһҹ'үл Белâға'даки бу мана ве мефһумларла танышмыјорларды."
Буна шөјле ҹевап верилебилир: Араплар Неһҹ'үл-Белâғадаки мана ве мефһумларла һатта Јунан фелсефесијле таныштыктан сонра биле танышмамышлардыр! Садеҹе Араплар деғил, Арап олмајан диғер Мүслүманлар да танышмамышларды! Чүнкү онлары Јунан фелсефеси биле билмијорду. Онлар Ислâм фелсефесине өзҝүдүрлер; јани Ислâм'а һастыр ве Ислâм филозофлары тедриҹен Ислâм кајнакларындан јарарланарак онлары кенди фелсефелерине сокмушлардыр.
Шеһид Муртаза Мутаһһари
еһладер
