Шрифт өлчүсү:

08 Оҹак 2018

“Иран'да не заман бир сорун чыкса, Wасһинҝтон'да адреналин салҝыланыр. Пентаҝон, ҸЫА, Бејаз Сарај ве Конҝре'де калплер һејеҹанла атмаја башлар.” Шаһ'ын Бүтүн Адамлары китабынын јазары Америкалы Ҝазетеҹи Степһен Кинзер, Бостон Ҝлобе'даки јазысында, АБД'нин, Иран'да јашанан протесто ҝөстерилери каршысында алдығы тавры бу шекилде анлатыјор. Иран'да јени јылдан һемен өнҹе башлајан ҝөстерилер каршысында АБД Башканы Доналд Трумп ејлүлдеки Бирлешмиш Миллетлер (БМ) конушмасыны һатырлатан тwеетлер атты ве “АБД излијор”, “Баскыҹы режимлер сонсуза дек вар оламаз” деди. Дышишлери Баканы Рех Тиллерсон, һүкүметин барышчыл деғишимини истејенлер” де даһил Иранлы протестоҹулары дестекледиғини сөјледи. БМ Темсилҹиси Никки Һалеј'е ҝөре “узун замандыр бастырылан Иран һалкы сесине кавушту.”
 
Иран'даки 2009 протестолары сырасында ‘бир фырсатын качырылдығыны' дүшүнен кими кесимлер, Трумп'ын таврыјла фырсатын јениден јакаланабилеҹеғини белиртијор. Башкан Јардымҹысы Мике Пенҹе буну Wасһинҝтон Пост'а јаздығы јазысында, 2009 протестоларына Обама'нын дестек вермедиғини ве бунун “АБД'нин лидерликтен фераҝати оларак” һатырладығыны ифаде етти.
 
Трумп јөнетиминин протестолар каршысындаки тавры ҝенел Иран политикаларындан бағымсыз деғил.
 
 
 
1- Трумп'ын Иран политикасы
 
2015'те дөнемин Башканы Обама тарафындан имзаланан нүклеер анлашма, Трумп'ын сечим кампанјасында ен чок салдырдығы өҝелерден бири олду. Башканлык колтуғуна отурдуктан сонра да ‘дүшман Иран' сөјлемини девам еттирен Трумп, ҝечен ај јајынланан Улусал Ҝүвенлик Стратежиси'нде јине Иран'ы Ортадоғу'даки түм истикрарсызлығын сорумлу тутарак ‘терөр девлети' оларак адландырмышты.
 
Праҝ'даки Чек Билимлер Академисинде Иран үзерине чалышан Кевин Сҹһwартз, БирҜүн'е јаптығы деғерлендирмеде, бу јөнелими “АБД'нин Сууди Арабистан'ын Иран'а илишкин позисјонуну тамамен дестеклемеси” шеклинде јорумлујор: “Суудилер, Иран'ы Ортадоғу'даки ен бүјүк теһдит оларак ҝөрүјор. Јемен ве Сурије'деки карышыклыктан, Лүбнан ве Ырак'таки ҝерҝин сијаси дурумдан Иран'ы сорумлу тутујор. Трумп јөнетими Суудилер'ин позисјонуна там дестек веријор.”
 
Wасһинҝтон'да јашајан Иранлы Ҝазетеҹи Неҝар Мортазави'је ҝөре Трумп, Иран'а вурмак ве һүкүмети кынамак ичин протестолары бир фырсат оларак ҝөрүјор.
 
Протестоларын недени не?
 
 
2- Дестекленен Иран һалкы мы?
 
Тһе Ынтерҹепт'ин куруҹу едитөрлеринден Ҝленн Ҝреенwалд, ДемоҹраҹјНоw'а вердиғи рөпортажда дуруму чарпыҹы шекилде јорумлујор. Һүкүметлерини даһа ији һале ҝетирмек ичин ајаға калкан инсанларла дајанышма ичинде олунмасы ҝеректиғи нотуну дүшен Ҝреенwалд, АБД һүкүметинин таврыјла илҝили шунлары сөјлүјор: “Узун замандыр Иран'да режим деғишиклиғи дыш политика ажандасында. Иран һалкыны умурсујормуш ҝиби ҝөрүнен ама аслында һич умурсамајан кишилер, Иран'даки истикрарсызлығы кышкыртмак истијор. Иранлыларын рефаһыјла илҝили дерин кајҝысыјла илҝили тwеет атан Трумп, ен фазла үч ај өнҹе Иранлылар'ын АБД'је ҝелмесини јасаклады. Трумп, Сууди Арабистан даһил, дүнјанын ен ваһши диктатөрлеријле саф тутан бири. Иран'даки инсан һакларыјла илҝили кајҝылы бир тавыр серҝилејен пек чок Батылы јорумҹу ајны бөлҝедеки диғер диктатөрлүклер ве баскыҹы тиранлыкларҹа фонланыјор. Кону Доналд Трумп ја да Wасһинҝтон тһинк танк'леринде инсан һаклары ве рефаһ ендишесијле мүдаһаледе булунулмасыны истијормуш ҝиби јапан кишилер олунҹа ашыры шүпһеҹи олмамыз ҝерек. Бенҹе дыш политикада умабилеҹеғимиз ен ији шеј Иран ичиндеки политик тартышмадан АБД'нин узак калмасы олабилир.”
 
Неҝар Мортазави'је ҝөре, “Трумп'ын Иран һалкына дестеғини икијүзлүлүк оларак адландыран пек чок Иранлы вар.” Шөјле девам едијор: “Трумп'ын Иранлылара каршы ен бүјүк һамлеси сејаһат јасағы олду. Бу јасактан Иран'даки сырадан инсанлар еткиленди.”
 
Мортазави'је ҝөре, АБД'нин Иран'даки һарекете кенди чыкарлары ујарынҹа јаклашмасы, Иран һалкына дестек олмаз аксине, онлара зарар верир. Шөјле анлатыјор: “Протестоҹуларын талеплери АБД һүкүметинин не дүшүндүғүнден бағымсыз. Трумп јөнетиминин јаптыклары ве сөјлеми Иран'даки демократик сүреҹе фајдалы олмајаҹак. Онларын амаҹы, нүклеер анлашмајы, Иран'да нүклеер анлашманын башарысындан сорумлу олан тарафлары зајыфлатмак. Трумп ачыкча Иран'да режим деғишиклиғини һедефледиғини сөјледи. Бу дурум кесинликле реформа доғру ҝиден јаваш һарекете ве сонунда да демокрасије зарар вереҹек.”
 
 
3- Меселе инсан һаклары мы?
 
Сон оларак басына, АБД Дышишлери Баканы Рех Тиллерсон'а данышманы тарафындан јазылдығы белиртилен бир нот сызмышты. Нотта ачыкча, АБД ичин инсан һакларынын дүшманларына каршы кулланаҹағы бир арач олдуғу ифаде едилијорду. Дост үлкелере дүшманлардан фарклы давранылмасы ҝеректиғи белиртилен нотта, Инсан һакларынын Чин, Кузеј Коре, Русја ве Иран сөз конусу олдуғунда өнемли бир кону оларак ҝөрүлдүғү белиртилијорду.
 
Мортазави шөјле конушујор: “Шу анда Трумп јөнетими, Исраил'де ја да Сууди Арабистан'да олан инсан һаккы иһлаллерине Иран'а одакландығы кадар одакланмыјор. Иран'дакине одакланыркен биле буну кенди политик чыкарлары ичин јапыјор.”
 
 
4- Амач не?
 
Мортазави'је ҝөре, Трумп ичин меселенин өнемли кысмы кенди сечменине ојнамак: “Кампанјасы бојунҹа нүклеер анлашмајы кынајан Трумп шимди бу дуруму нүклеер анлашма каршыты мүҹаделесини јүкселтмек ичин кулланыјор. Белки де Трумп узун замандыр сөз вердиғи үзере АБД'ји нүклеер анлашмадан чыкараҹак ортам һазырламаја чалышыјор биле олабилир.”
 
Öте јандан Мортазави, Трумп јөнетиминин протестоларда диғерлерине ҝөреҹе дүшүк јоғунлукта олан дыш политика талеплерине одакланыјор. “Иран'даки протестолар, ҝенел оларак ич политикајла ве економинин дурумујла илҝили ајны заманда кими дыш политика вурҝулары да вар” дијен Мортазави, аланда, һүкүметин Ҝаззе'је, Лүбнан'а Сурије'је деғил Иран'а одакланмасыны истејен слоҝанлар да атылдығыны һатырлатыјор. Трумп јөнетиминин ҝенелликле бу слоҝанлара одакландығыны белиртен Мортазави, “Никки Һалеј'ин сөјледиклери ја да Трумп'ын Иран һалкынын Иран һүкүметинин Ортадоғу'даки дыш политикасына каршы олдуғу сөјлеми, ки бу доғру деғил, буну ҝөстеријор” дијор.
 
 
5- АБД не јапаҹак?
 
Кевин Сҹһwартз,'а ҝөре, “Иран'ын Трумп јөнетими ичин бир һедеф оларак калаҹағыны сөјлемек јеринде олур. АБД, бөлҝедеки Иран еткисини; капалы ве ачык һарекетлер, јаптырымлар ве Иран'ын Сурије Ырак, Јемен ве башка јерлердеки ‘казанымларына' каршы јатырым јапан девлетлер ве диғер ортаклар үзеринден азалтмаја чалышаҹак.”
 
Мортазави'је ҝөре исе Трумп јакын ҝелеҹекте, “Тwеет'леринин өтесинде инсан һакларыны ве Иран'ын дыш политикасыны, Ҝаззе, Лүбнан ве Сурије'деки варлығыны һедеф алан даһа фазла јаптырым ҝетиреҹек. Ајрыҹа Оҹак ортасында нүклеер анлашма капсамындаки тејит ишлеминин јапылмасы ҝерекијор. Бу тејит нүклеер анлашмадан бери башканлар тарафындан имзаланыјор. Имзаламамасы ве АБД'ји ресмен анлашмадан чекмеси иһтимали де вар. Факат бунун чок јүксек иһтимал олдуғуну дүшүнмүјорум. Конҝре'нин ики тарафы да бу ише чок ҝөнүллү деғил.”
 
Өмүр Шаһин Кејиф