Сәдагәт вә доғру данышмаг
Тарих боју бир чох сијасәтчиләр ҝүҹ вә һакимијјтә чатмаг үчүн баҹардыглары гәдәр халга јалан вә әсассыз вәдләр верирләр ки, халгын сәсини топлаја билсинләр. О ҹүмләдән Осман халга вәд вермишди ки, Гуран вә сүннә јолуну ҝедәҹәк. Лакин һакимијјәтә чатдыгдан сонра нәинки Пејғәмбәрин, һәтта Әбу Бәкр вә Өмәрин јолуну да ҝедә билмәди. Имам Әли (ә) һәмин 6 нәфәрлик шурада (Пејғәмбәрин (с) вәфатындан сонра хәлифә тәјини үчүн тәшкил олунмуш шура) гәти шәкилдә вә ашкар билдирди ки, Пејғәмбәрин сүннәсинә вә өз иҹтиһадына ујғун әмәл едәҹәк. Һәтта халг онунла бејәт етдикдә дә ачыг-ашкарҹасына билдирди ки, хәлифә олмаг үчүн јалан данышмајаҹам вә һагг јолдан кәнара чыхмајаҹам.
Һәзрәт бир чох етиразлара вә мүхалифликләрә сәбәб олаҹаг ишләри елә халгын онунла бејәт етдији илк анларда ачыглады вә мүхалифләрин гәлбини әлә алмаг үчүн мәсләһәтли јалан белә демәди. Һәзрәт бујурур: “Әҝәр тәгвам мане олмасајды әрәбләрин һамысындан зирәк вә сијасәтли олардым...” Башга бир һәдисдә исә бујурур: “Еј халг, әҝәр һијлә пис олмасајды, мән һамыдан зирәк олардым.” (хүтбә 200)
Һаггын мејар олмасы вә батиллә мүбаризә
Әли (ә) һәјатынын илкин дөврләриндән бүтүн һалларда һаггы өзүнә мејар едиб, һагг јолунда аддымлајыб вә һаггы бәрпа етмәјә чалышыб. Пејғәмбәр (с) бу барәдә бујурур: “Һансы тәрәфә јөнәлсә, һагг Әли (ә) иләдир.” Һәзрәтин һагг меһвәриндә һәрәкәт етмәси дүнјаја мәлум бир мәсәләдир вә о һәзрәт өз шәхси вә сијаси һәјатынын бүтүн дөнәмләриндә һаггы бәрпа етмәјә чалышырды. Бујурур: “Шүбһәсиз, Аллаһ јанында инсанларын ән үстүнү о шәхсдир ки, һагга тәрәфдарлығы онун зәрәринә вә батилә тәрәфдарлығы онун хејиринә олса белә һагга әмәл етмәк онун үчүн батилдән даһа севимлидир.” (125-ҹи хүтбә)
Һәзрәтин һагг меһвәриндә олан һакимијјәтинә нүмунә олараг онун бејтулмалдан гәсб едилмиш мүлкләри бејтулмала гајтармасына, Османын гејри-гануни шәкилдә тәјин етдији шәхсләри вәзифәдән кәнарлашдырмасына вә јахынлара белә шәри һәддләри (ҹәзалары) иҹра етмәсинә ишарә етмәк олар.
Ганунчулуг
Һәзрәтин чох ҹидди јанашдығы мәсәләләрдән бири дә гануна һөрмәтлә јанашмаг вә Аллаһын ганунларыны һәгиги мәнада иҹра етмәк иди. Әҝәр бир шәхс гануна зидд әмәл етсәјди, гануну тапдасајды, һәзрәт о шәхсин мөвгесини вә магамыны нәзәрә алмадан илаһи һәддләри онун барәсиндә иҹра едирди вә бу барәдә һеч бир васитәчинин васитәчилијини гәбул етмирди.
Ымам Багирдән (ә) нәгл олунур ки, Һәзрәт Әли (ә) ганун позмуш Бәни-әсәд гәбиләсиндән олан бир шәхси һәбс едир. Һәмин шәхсин јахынларындан бир груп Имам
Һәсәндән хаһиш едирләр ки, онларла бирликдә Һәзрәт Әлинин јанына ҝетсин вә Бәни-әсәд гәбиләсиндән олан шәхс үчүн васитәчилик етсин. Лакин Имам Һәсән (ә) атасыны вә онун гануна бағлылығыны јахшы таныдығы үчүн онлара бујурур: Өзүнүз онун јанына ҝедин, чүнки о сизи јахшы таныјыр.
Һәмин шәхсләр Һәзрәт Әлинин јанына ҝәлиб, онунла ҝөрүшүрләр вә Һәзрәтдән истәјирләр ки, Бәни-әсәд гәбиләсиндән олан шәхсә илаһи һәддләри иҹра етмәкдән (ону ҹәзаландырмагдан) дашынсын. Һәзрәт онлара белә ҹаваб верир: Әҝәр мәндән елә бир шеј истәсәниз ки, она иҹазәм олсун, ону сизә верәҹәјәм.
Һәмин шәхсләр Һәзрәт Әлинин сөзүндән сонра онун мүсбәт ҹаваб вердијини ҝүман едиб, хариҹ олурлар. Имам Һәсән (ә) онлардан сорушур: Нә етдиниз? Онлар дедиләр: Һәзрәт бизә мүсбәт ҹаваб верди вә Һәзрәтлә араларында олан сөһбәти Имам Һәсәнә данышырлар.
Имам Һәсән (ә) атасынын мәгсәдинин нә олдуғуну јахшы баша дүшүр вә онлара бујурур: Достунуз ҹәзаландырылаҹаг. Әли (ә) Бәни-әсәд гәбиләсиндән олан шәхси ҹәзаландырыр вә она шаллаг вурулур. Сонра һәзрәт Әли (ә) бујурур: Анд олсун Аллаһа мәним ону бағышламаға ихтијарым јох иди.
Низам-интизам
Һәзрәт Әлинин бүтүн ишләриндә хүсуси низам-интизам ҝөрүнүрдү. Лакин онун бу низам-интизамы һөкумәт ишләриндә даһа чох өзүнү ҝөстәрирди. Һәзрәт өз валиләринә вә дөвләт ишчиләринә ҝөстәриш верирди ки, өз ишләриндә низам-интизамлы олсунлар вә дәгиг програмлар әсасында иш ҝөрсүнләр. Програмсызлыгдан гачсынлар.
Һәзрәт Малик Әштәрә јаздығы әһднамәдә белә бујурур: “Вахты чатмамыш ишләрдә тәләсмәкдән, мүмкүн олан ишләри јеринә јетирмәкдә сүстлүкдән, шүбһәли ишләрдә инадкарлыгдан вә ашкар ишләрдә сүстлүкдән узаг ол һәр бир иши өз јериндә вә өз вахтында ҝөр.” (53-ҹү мәктуб)
Һәтта верҝи јығмаг үчүн тәјин етдији шәхсләрә низам-интизамлы олмағы төвсијә едир. Бујурур: “Иши тәхирә салмагдан вә хејири узаглашдырмагдан чәкинин, чүнки бу пешиманчылыға сәбәб олур.”
Тәмиз инсанларын сечими
Һәзрәт Әли (ә) өз һакимијјәти дөврүндә даим чалышырды ки, идарәчилик үчүн тәмиз вә ләјагәтли шәхсләри сечсин. О шәхсләр ки, башгаларына нисбәтән даһа ләјагәтли вә даһа шәрәфлидирләр. Һәзрәт ләјагәтсиз шәхсләрин халг үзәриндә һөкмранлығына шәраит јаратмырды. Одур ки, Османын тәјин етдији бүтүн шәхсләри вәзифәдән кәнарлашдырды вә онларын јеринә кифајәт гәдәр лајигли шәхсләри ишә тәјин етди. Чүнки Османын тәјин етдији шәхсләр бу вәзифәјә өз шөһрәтләри јахуд сијаси ојунлар васитәси илә ҝәлиб чыхмышдылар.
Һәтта Мүавијјә Ибн Сүфјанын өзүнү дә (о гүрејш гәбиләсинин башчыларындан иди) вәзифәдән кәнарлашдырды. Һәзрәт нәинки әдаләти өз мејилләринә вә һөкумәтинә фәда етмәди, әксинә өзүнү вә һөкумәтини дә һагг вә әдаләт уғрунда фәда етди.
Һәзрәт Әли (ә) һакимијјәт үчүн лајигли шәхсин сечилмәси вә бу шәхсин хүсусијјәтләри барәсиндә белә бујурур: “Еј инсанлар, һөкумәт үчүн ән лајигли шәхс онунла бағлы ән ҝүҹлү инсан вә инсанларын арасында Аллаһын ҝөстәришләрини даһа јахшы биләндир.” (173-ҹү хүтбә)
Ишчиләрә нәзарәт
Һәзрәт Әли (ә) вәзифәјә тәјин едәркән инсанларын бүтүн ҹәһәтләрдән кифајәт гәдәр лајигли оланыны сечмәсинә бахмајараг, онлары вәзифәјә тәјин етдикдән сонра өзбашына бурахмазды вә мүхтәлиф васитәләрлә онлары азғынлыгдан, һијләләрә алданмагдан горумаға чалышарды.
Халга диггәт, халга гајғы
Һакимијјәтләр мадди вә дүнјамеһвәр методлар әсасында халгын диггәтини әлдә етмәк үчүн бүтүн васитәләрә әл атырлар. Лакин әслиндә халгы мүһүм һесаб етмирләр. Амма Имам Әлинин һөкумәтиндә принсипләрдән бири халга гајғы, халга севҝи, халгын еһтијаҹларына диггәт јетирмәк вә халга хидмәтә чалышмаг иди. О Малик Әштәрә јаздығы мәктубда бујурур:“ Гәлбини халга мәһәббәт, гајғы вә севҝи илә долдур. Онлара гаршы бир јыртыҹыја чеврилмә...” ( 53-ҹү хүтбә)
Һәзрәт Әлинин бахышына ҝөрә халга мәһәббәт, халга гајғы идарәчиликдә мүһүм рол ојнајыр; бу принсип һакимин инсанларын гәлбинә дә һаким олмасына сәбәб олур. Бу Исламын әсас принсипләриндәндир вә Имам бу принсипә олдугҹа вәфалы олуб вә ону һакимијјәт үчүн ән мүһүм әсаслардан һесаб едиб.
Мәзлумлара вә зәифләрә хүсуси диггәт
Бүтүн ҹәмијјәтләрдә мәһрум, зәиф јахуд чәтинлијә вә зүлмә дүчар олмуш шәхсләр вар. Әдаләтли һаким ҹәмијјәтдә бүтүн инсанлара бир ҝөзлә бахмалы вә онлар үчүн бәрабәр һүгуглар, имканлар јаратмалыдыр. Имам Әли (ә) өз һакимијјәтиндә даим бу мүһүм принсипи нәзәрә алыб вә она чох ҹидди јанашыб. О һәзрәт өз ишчиләринә олан төвсијәләриндә белә бујурур: “Халгын ашағы тәбәгәсинә, чарәсизләрә, јохсуллара, еһтијаҹлылара, проблемлиләрә, хәстәләрә мүнасибәтдә, онларла рәфтарда Аллаһы јада сал...” (бах: “Нәһҹүл-бәлағә”, 53-ҹү мәктуб)
Тәнгид гапысыны ачыг гојмаг
Әмирәл-мөминин (ә) һагг сөзү ачыг-ашкарҹасына мәсуллара дејирди вә ејни заманда тәкид едирди ки, онлар һагг сөзүн ағырлығыны гәбул етсинләр. Чүнки һагг сөз кимәсә ағыр олса, она әмәл етмәк дә она чәтинләшәҹәк. Һәзрәт Әли (ә) халгдан истәјир ки, бүтүн һалларда һагг сөзү она хатырлатсынлар вә ону мәшвәрәтдән, нәсиһәтдән еһтијаҹсыз билмәсинләр: “Һагг сөзү демәкдән јахуд әдаләтли мәшвәрәтдән чәкинмәјин. Чүнки
мән өзүмү хәтанын фөвгүндә ҝөрмүрәм вә ишләримдә өзүмү ондан аманда билмирәм. Јалныз Аллаһ өзү ишимдә мәнә кифајәт едәҹәји һалда бундан амандајам, О буна мәндән даһа гүдрәтлидир.” (216-ҹы хүтбә) Һәзрәт хејирхаһҹасына олан тәнгиди мүсбәт амил һесаб едир, ејни заманда јада салыр ки, тәнгид инсанларын һагг һакимлә мүхалифлик етмәләринә, онун һөкмләриндән јајынмаларына сәбәб олмамалыдыр. Чүнки әсассыз мүхалифлијин вә гәрәзли тәнгидин нәтиҹәси ҹәмијјәтдә фәсада вә әдаләтли һакимин ҹәмијјәти доғру, дүзҝүн идарә едә билмәмәсинә сәбәб олаҹаг. О бујурур: “Халгын бәласы һакимләрлә (әдаләтли һакимләрлә) мүхалифликдир.”
Мүсбәт тәнгид һакимләрин бир чох сәвһләрини дүзәлдә биләр вә ҹәмијјәти инкишафа, тәрәггијә доғру апара биләр. Бу сәбәбдән Һәзрәт мүсбәт тәнгид үчүн чох бөјүк јер ајырыр. Имам Әлинин һәјатында тәнгид вә нәсиһәт гапысы һәмишә ачыг олуб вә о һәзрәт үч хәлифәнин 25 иллик һакимијјәти дөврүндә дәфәләрлә онлара нәсиһәт вериб вә һакимијјәт ишләриндә онлары ағыр тәнгид едиб, хејир вә ислаһат јолуну онлара ҝөстәриб.
Бәрабәр һүгуг
Әмирәлмөминин (ә) ачыг-ашкарҹасына бујурур: “Сизин үчүн олан мәним үчүндүр вә сизә олан мәнәдир.” Бу һәдис ҹәмијјәтдә һамынын бәрабәр имканлара малик олмасына вә онларын вәзифәләр гаршысында ҹавабдеһлијинә ишарәдир. Әлбәттә мөвланын диҝәр сөзләриндән белә нәтиҹә әлдә олунур ки, Ислам ҹәмијјәтиндә һаким һүгуги бахымдан башгалары илә бәрабәр олса белә, вәзифә бахымындан өзүнү башгаларындан даһа чох ҹәмијјәтдә хидмәтә вәзифәли билир. Елә бу ҹәһәтдән о өз валиләриндән истәјир ки, һәјатларыны варлыларла јох, јохсул тәбәгә илә өлчсүнләр.
Истифадә олунан мәнбәләр:
“Туһәфул-угул”, Ибн Шубә Һәррани, с.144
“Нәһҹүл-бәлағә”, 53-ҹү мәктуб вә 173, 216, 16 вә 125-ҹи хүтбәләр
“Тарихи-тәбәри”, Мәһәммәд Ибн Ҹәрир Тәбәри.
Nur-az.com
Дилимизә чевирди: М. Әһмәд
