Һумс (Арапча: الخُمس), јыллык казанҹын беште бири ве базы дурумларда маден, һазине ҝиби фыкыһта белиртилмиш шејлерин верилдиғи фыкһи бир теримдир. Һумус, фүруу диндендир ве 110 һадис ве Енфал Суресинин 41. Ајетинде кендисинден баһседилмиштир.
Һумус, Ислам фыкһынын ен өнемли ве Имамије фыкһынын һас конуларындандыр. Һумсун һесапланмасы ве верилмеси Шиаларын јашамлары бојунҹа үзеринде ҹидди бир шекилде дурдуклары шери бир теклифтир.
Һумсун јарысы јоксул сејјидлере ве диғер јарысы Имам һиссеси унваны иле Имам Меһди’нин ҝајбети дөнеминде таклит мерҹилер елијле тешһис едилен јерлерде кулланылыр.
Һумустан елде едилен ҝелир Илми һавзаларын темел финанс кајнағы ве Ислам топлумунда динин тервич едилмесинде кулланылмактадыр.
Һумус Ајети
Енфал Суресинин 41. Ајети һумус конусуна деғинмиш ве ону иманын нишанелеринден сајмыштыр:
وَ اعْلَمُواْ أَنَّمَا غَنِمْتُم مِّن شیءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی وَ الْیتَامَی وَ الْمَسَاکینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ إِن کنتُمْ ءَامَنتُم بِاللَّهِ وَ مَا أَنزَلْنَا عَلی عَبْدِنَا یوْمَ الْفُرْقَانِ یوْمَ الْتَقَی الْجَمْعَانِ وَ اللَّهُ عَلی کلّ شیءٍ قَدِیر
“Аллаһ'а ве (һаккын батылдан) ајрылыш ҝүнү олан ики топлулуғун каршы каршыја ҝелдиғи ҝүн (Бедир Савашы'нда) кулумуза индирдиғимизе инаныјорсаныз, шуну кесин билин ки, елде еттиғиниз һер түрлү ҝаниметин (мадди јарарын) беште бири Аллаһ'а, Ресулү'не, Пејҝамбер'ин јакынларына ве (онлардан олан) јетимлере, факирлере ве јолда калмышлара аиттир. Аллаһ'ын һер шеје ҝүҹү јетер.”Â
Бу ајетте чешитли едеби текитлер кулланылмыштыр: “И’лему” (билин), “иннема” (кесин, кушкусуз), “мин шејин”, “феинне”, “лиллаһ”, “ин кунтум”, “Аментум” ҝиби текитлер һумусун өнемини ортаја којмуштур.
Ајетин нүзул себеби, һумсун өнемли јерини даһа ији ортаја којмактадыр. Зира бу ајет Бедир савашы мүҹаһитлерине һитап едерек онларын ҝерчек иманынын һумсу вермелерине бағлы олдуғу белиртмектедир. (Һумус ајетине бакылсын)
Ҝаниметин Анламы
“Ҝунм” сөзлүкте инсанын улаштығы һер фајда ве менфаате денир. Истер казанч олсун, истер саваш ҝанимети олсун веја истерсе башка һер түлү казанч олсун.Рағыб Исфаһани “Мүфредату’л Кур’ан” адлы есеринде ҝаниметин (којун анламына ҝелен) “ҝунм” (غنم)’дан түредиғини ве сонра дүшман ве ҝајри дүшманлардан инсанын елде еттиғи һер шеј ичин кулланылдығыны белиртмектедир. Таберси де ҝунм келимесинин не јалнызҹа саваш ҝаниметлери анламына ҝелдиғини билакис һер казанч ве менфаат анламына ҝелдиғини белиртмектедир. Нитеким Ниса суресинин 94. Ајетиндеки “маҝаним” (مغانم) (ҝаниметлер) келимеси де бу анламда кулланылмыштыр.
Һатта ҝаниметин анламларындан бирисинин саваш ҝанимети олдуғуна инанан кимселер даһи келименин асли анламынын даһа ҝениш олдуғуну ве инсанын зорлук ве мешаккат олмадан елде еттиғи һер түлү ҝетири ве һајыр ичин де кулланылдығыны инкар етмемектедирлер.
Имам ве Сејитлерин Һиссеси
Һумус ајетинде, алты ҝруп олан һумус саһиплери зикредилмиштир: 1- Аллаһ, 2- Һз. Ресулуллаһ, 3- Зи’л Курба (Еһлибејт Имамлары), 4- Јетимлер, 5- Мискинлер(өксүзлер), 6- Јолда калмышлар.
“Зи’л Курба; сөзлүкте шаһсын түм јакынлары ве акрабаларына денмектедир, анҹак һадис китапларында јер алан бирчок ривајете ҝөре бу ајети керимедеки Зи’л Курба’дан максат садеҹе Еһлибејт (а.с) Имамларыдыр.[1]Â
“Сеһм-и Аллаһ”, “Сеһм-и Пејҝамбер”, “Сеһм-и Зи’л Курба” (Аллаһ, Пејҝамбер ве Имамларын һиссеси), ривајет ве һадислер есасына ҝөре Ислам топлумунун имамына (Пејҝамбер ве Масум Имамлара) аиттир ве бу “сеһм-и имам” дије мешһурдур. Имам Меһди’нин бүјүк ҝајбети дөнеминде таклит мерҹилер Имам Меһди’нин ҝенел наиплери унваны иле һумсу алмакта ве тариһте Еһлибејт Имамларынын (а.с) кулландығы јерлере мутабык оларак кулланылмактадыр.
Һадис ве Ривајетлерде Һумус
Весаилу’ш Шиа ве Мүстедреку’л Весаил китапларында һумусун фарз олушу ве кулланылдығы јерлер һаккында јаклашык 110 һадис јер алмыштыр. Һумусун не ҝиби есерлери олдуғуна даир һадислерде шу ифаделер кулланылмыштыр:
• Пак несил[2]
• Динин ҝүчленмеси[3]
• Еһлибејте јардым[4]
• Малын темизлиғи[5]
• Муһалифлерин теһдиди каршысында һајсијетин корунмасы[6]
• Еһлибејт евлатларындан јоксуллуғун ҝидерилмеси[7]
• Ҝүнаһларын кефарети ве кыјаметин заһиреси[8]
• Ҹеннетин заманет ве ҝарантиси[9]
• Имамын дуасы[10]
• Рызкын анаһтары[11]
Ислам Ҝеленеклеринде Һумсун Тариһчеси
Факиһ ве мүфессирлерин бүјүк чоғунлуғу һумсун Ислам дининде тешрии олуш тариһинин һиҹретин икинҹи јылында Бедир савашы сырасында олдуғуна инанмактадыр. Бу савашта елде едилен чок сајыдаки ҝанимет саваша катылан ве ҝанимети топлајанлар арасында тартышма ве иһтилафларын јашанмасыны бераберинде ҝетирди.Ислам’дан өнҹеки Арап ҝеленеклеринде ҝенелликле саваш комутаны елде едилен ҝаниметлерин дөртте бирини алырды.[12]
Енфал ајетинин назил олмасы иле түм енфал Һз. Ресулуллаһ’ын сајылды. Даһа сонра һумус ајети, ҝанимет мүлкүнүн беште бирини чыкардыктан сонра ҝери каланыны ҝанимети аланлара верди. Табери, Һз. Пејҝамбер тарафындан алынан илк һумсун Бени Кајнука ҝазвесинде олдуғуну белиртмиштир. Һз. Пејҝамбер Екрем’ден (с.а.а) һумус һаккында чок сајыда һадис ве мектуп накледилмиштир. Еһлибејт Имамларындан (а.с) да һумус һаккында чок сајыда һадис накледилмиштир. Бу һадислер һумсун фыкһи һүкүмлеринин белҝелерини олуштурмактадыр.Â
Шиа Имамларынын базы өғренҹилери ве ајрыҹа күчүк ҝајбет дөнеминде Һүсејин бин Саид Аһвази, Али бин Меһзијар Аһвази, Муһаммед бин Еруме Кумми ве Муһаммед бин Һасан Саффар ҝиби базы факиһлер һумс һаккында рисале ве китаплар јазмышлардыр. Бу дөнемден сонра да Шиа факиһлери тарафындан һумус һаккында китап ве рисалелер јазылмыштыр.[13]
Һумус Һүкүмлери
Һумсун Фарз Олдуғу Јерлер
Масум Еһлибејт Имамларынын (а.с) һадислери есасына ҝөре һумсун фарз олдуғу јерлер Шиа’нын мешһур факиһлери тарафындан шөјле ачыкланмыштыр:
1. Јыллык иһтијач ве ҝидерлер чыкарылдыктан сонра тиҹарет ве һер түрлү иш ве чалышмадан елде едилен менфаат ве кар.
2. Кафир-и һарбилерле јапылан савашлардан елде едилен ташынабилир ве ташынмаз саваш ҝаниметлери (савашын мешру олмасы шартыјла.)
3. Алтын, ҝүмүш, куршун, бакыр, демир, петрол, фирузе, акик ҝиби адына маден денилен һер шеј.
4. Һазине; топрак, дувар веја ағач дибине сакланмыш деғерли мал ве һазине.
5. Далыш; мерҹан ве инҹи ҝиби далыш ве далҝычлыкла денизден чыкарылан һер түрлү деғерли шеј.
6. Бирбиринден ајрыштырылмасы ве саһибинин белирленмеси мүмкүн олмајан һарамла карышмыш һелал мал.
7. Зымми кафирин Мүслүмандан алдығы арса ве топрак.
Һумсун Һесапланмасы ве Верилмеси
• Һумсун ҝеҹиктирилмеси ҹаиз деғилдир ве кимсенин һумсу ҝеҹиктирме ве кендисини һумс еһлине борчлу сајдырмаја һаккы јоктур.
• Еш ве чоҹукларын һумсу кендилеринин уһдесиндедир.
• Һумсу таклит мерҹилере вермек ҝерекир веја онларын изни иле кулланылмалыдыр. Мүчтеһидин изни олмадан һумуста тасарруфта булунмак ҹаиз деғилдир.
• Һумус ибадеттир ве Аллаһ’а курбет ве јакынлашма нијетијле верилмелидир.
Һумус Јылы
Ерҝенлик чағына ермиш һер мүкеллефин кендиси ичин һумусунун јыллык муһасебесини јапаҹак бир ҝүн белирлемеси фарздыр. Базы мүчтеһитлер һумус јылынын илк башланҝыҹы оларак кишинин елде еттиғи илк малын (һедије, мааш…) олдуғуну белиртмишлердир. Базылары илк ајлығы, базылары исе илк иш ҝүнүнү сөјлемиштир.[14] Һумус јылынын үзеринден бир јыл ҝечтиктен сонра о ҝүн һумсун башланҝыч јылыдыр. Һумсун һесапланмасы мүчтеһитлерин чоғуна ҝөре кысаҹа шөјледир:Â
Јијеҹек ве истифаде едилерек түкетилен (өрнеғин јијеҹеклер ве темизлик үрүнлери) шејлерин еғер үзеринден һумус јылы ҝечерсе ве фазла калырса о шејин һумсуну (беште бирини) ҝүнүн фијаты үзеринден вермеси ҝерекмектедир ве јине инсанын иһтијачларындан олан ве кулланыркен ортадан кајболмајан (өрнеғин һалы, буздолабы ве наклије ҝеречлери) јашам иһтијачларыны, еғер онлары јыл ичерисинде алмышса ве һер не кадар үзеринден бир јыл ҝечмиш олса да һумсу јоктур, меғер она иһтијаҹы бертараф олмуш олсун, анҹак бу ҝеречлери парасы өденмемиш парадан ве јыл сонунда алмышса онун һумсуну вермек зорундадыр.[15]
Шу ана кадар кендисине һумс јылы белирлемемиш киши ичин ен ији јол мүчтеһиде веја темсилҹисине башвурмасыдыр.
Һумус Һүкүмлери Иле Илҝили Бир Кач Нокта
• Меслеғи олмајан бир киши еғер тесадүфен бир алыш вериш јапарса ве казанч елде едерсе – казанчтан сонра үзеринден бир јыл ҝечмесинин ардындан- јыл бојунҹа ки ҝидерлеринин үзеринден артан миктарынын һумсуну вермек зорундадыр.[16]
• Базы казанчларын һумсу һаккында (һедије, мирас, өдүл ҝиби) мүчтеһитлер арасында ҝөрүш ајрыклыклары вардыр.
• Јыллык ҝидерлерин һарҹанмасында ашырыја ҝидилмеси дурумунда о ашырыја ҝидилен миктарын һумсунун верилмеси ҝерекмектедир.
• Ев саһибинин һумсуну верип вермедиғи һаккында кушку дујдуғумуз јерлерде араштырма ве инҹелеме доғру деғилдир ве о кишинин јемеғини јемекте бир сакынҹа јоктур.
Саде бир дилле һумусла илҝили “Һумсу һесапламак ичин ен колај метот” адлы 90 сајфалык ҹеп бој бир китап булунмактадыр. Бу китап; Имам Һумејни, Ајетуллаһ Ераки, Ајетуллаһ Беһчети, Ајетуллаһ Тебризи, Ајетуллаһ Һои, Ајетуллаһ Һаманеј, Ајетуллаһ Зенҹани, Ајетуллаһ Систани, Ајетуллаһ Сафи, Ајетуллаһ Фазыл, Ајетуллаһ Ҝулпејҝани, Ајетуллаһ Мекарим, Ајетуллаһ Һорасани ве Ајетуллаһ Нури Һемадани’нин фетваларыны ичермектедир.
Һумсу Үстленме Методу
Базы дурумларда кишинин һумсунун тамамыны веја бир кысмыны вермеси мүмкүн олмајабилир, өте јандан һумсу олан малларын кулланылмасы јасактыр. Бөјле бир дурумда таклит мерҹилер веја темсилҹилери кишинин булундуғу дуруму ҝөз өнүнде булундурарак ону бу дурумдан куртармак ве малыны һелал бир шекилде кулланмасынын өнүнү ачмак ичин ондан алдығы һумсун бир бөлүмүнү она борч кастыјла јениден вермекте ве сонра парасы олдуғунда ҝери вермеси дурумуна фарсча бир табир олан “дест ҝердан” денмектедир.
Артан Казанҹын Һумсунун Фарз Олушу
Һумус һаккында тартышылан конулардан бириси де артыш кајдеден казанчтыр. Тариһи ве һадис кајнакларында Имам Муһаммед Бакыр ве Имам Ҹафер Садык(а.с) дөнемине кадар зекат һаккындаки конуларын чоклуғу һумуста ҝөрүлмемиштир. Бу итираза факиһлер тарафындан детајлы ве јајҝын ҹеваплар верилмиш ве артан казанҹын һумсунун олдуғу белиртилмиштир. Факиһлерин вердиғи ҹевап ҝенел оларак шөјледир: һумус делиллеринден ве билһасса һадислерин кулландығы табирлерден анлашылдығы кадарыјла һумсун фарз олушунун ҝенел, јасал ве сабит бир һүкмү вардыр ве белирли бир замана иһтисасы јоктур.[17] Артыш кајдеден казанҹын һумсунун олдуғуну савунанлар; Бени Һашим’ин ҝелир фазласы казанҹын һумсундан маһрум калмасы дурумунда ве зекатын Бени Һашим дышындакилере маһсус олдуғу ҝөз өнүнде булундурулдуғунда онларын башка бир ҝечим кајнағы калмамыш олур демектедирлер.[18]
Ҝајбет Дөнеминде Һумус
Һумус конуларындан бириси де Масум Имамын ҝајбети дөнеминдеки һүкмүдүр. Ҝүнүмүз факиһлерин мешһур ҝөрүшүне ҝөре имамын һиссеси ҝајбет дөнеминде мүчтеһитлерин еғер масум имам заһир олурса онун да о јерлерде һарҹајаҹағына даир илим веја мутебер занларына ҝөре һарҹама јапмактадыр. Нитеким Ислам’ын ҝүчлендирилмеси, дини һавза илимлери, Ислам’ын теблиғи, ҝерекли јерлерде ҹами јапымлары, медресе, окул, күтүпһане ве јоксуллара јардым ве табири ҹаизсе дини евлевијет ве өнемине ҝөре һајыр ишлеринде кулланмактадырлар.[19] Ҝечмиште һумус һаккында мешһур олмајан ҝөрүшлер де булунмактајды. Өрнеғин һумсун сакыт олмасы ве олмамасы,[20] Имамын һиссесинин бир кенара быракылмасы[21] ве һумсун дефнедилмесинин фарз олдуғу ҝиби.[22]
Имамын һиссеси һаккында да факиһлерин мешһур ҝөрүшүне ҝөре о һиссенин де верилмеси јөнүндедир. Анҹак аз бир ҝруп һумсун Шиалар ичин мубаһ олдуғуна ве онлардан сакыт олдуғуна каилдирлер. Бу ҝөрүшү терим оларак һумсун таһлили оларак адландырмактадырлар.[23]
Һумус ве Верҝи
Базылары һумсун Ислам һүкүметине верҝи веренлер ичин анламсыз ве бир чешит изафе теклиф олдуғуну илери сүрмектедирлер. Бу ҝөрүше ҝөре һумус, Ислам һүкүметинде ҝечмиш дөнемлерде иһтијач ве ҝелирлерин темин едилмеси ичин бир чешит верҝи оларак сајылмактајды, анҹак ҝүнүмүзде һүкүметлер тарафындан чешитли адларла зорла алынан верҝилер һумусу анламсыз кылмакта ве јерсиз кылмактадыр.
Бу итираза шөјле ҹевап верилмиштир: бу икиси ҝенел оларак шүмул, масраф ве һедеф ачысындан фарклылыклар арз етмектедир. Девлет верҝилери ҝенел оларак ҝелирлере шамилдир, онун алынмасында саһибинин рызасына иһтијач јоктур. Бүтүн јуртташлардан динлерине бакылмадан алынмакта ве камунун ҝенел иһтијачларында кулланылмактадыр. Ојса дини верҝилер –өзелликле һумус- Шии Мүслүманларын јыллык ҝелирлеринин фазлалығындан алынмактадыр. Еғер киши буну вермезсе дүнјеви бир јаптырымы јоктур ве бу малын верилмеси кишинин дини инанларына бағлыдыр ве кулланылдығы јерлер јоксул инсанлар ве динин јајылмасы аланындадыр.
Еһли Сүннет Фыкһында Һумус
Һумус конусу Еһли Сүннет фыкһында ҝенел оларак савашларда елде едилен саваш ҝаниметлеринин пајлаштырылмасы јөнүндедир. Еһли сүннет факиһлери де Шиифакиһлер ҝиби Һумус Ајети ве мүтаватир һадислере дајанарак һумусун верилмесини фарз билмектедирлер. Араларындаки анлашмазлык исе һумсун фарз олушу ве кулланылдығы јерлердир. Еһли сүннет мезһебинде һумсун фарз олушу конусундаки ен өнемли кону саваш ҝаниметидир. Буна рағмен һазинеји де кенди шартларына һас оларак һумусу верилмеси ҝерекен маллардан сајмышлардыр. Феј’де һумсун фарз олушу ве ајрыҹа маден чешитлери веја зымми кâфирин Мүслүманлардан арса сатын алмасы ҝиби конулар Еһли сүннет факиһлери арасында иһтилаф олан конулардандыр.[24]
АБНА24
