Бисмилләһир-Раһмәнир-Раһим!
Бәһсимиз Илаһи дүнјаҝөрүшү илә бағлыдыр. Дүнјаҝөрүшү илә бағлы ән мүһүм мәгамлардан бири будур ки, инсанын әмәлләринә бирбаша тәсири вар. “Нә етмәли?” сүалына ҹаваб вермәк дүнјаҝөрүшсүз мүмкүн дејил. Јахшы инсан олмалыјыг. Нијә? Виҹданлы олмалыјыг. Нијә? Дүз данышмалыјыг. Нијә? Инсанын дәјәрләр системи вар, о дәјәрләр системи дә она дејир ки, бу писдир, бу јахшыдыр.
Она ҝөрә дүнјаҝөрүшү инсанын әмәлләринә бирбаша тәсир едир. Инсанын әмәлләриндә ҹидди лахлама варса, бунун көкләрини дүнјаҝөрүшүндә ахтармалыдыр.
Мараглы суал
Дүнјаҝөрүшү илә бағлы бир нәфәр мараглы бир суал вермишди. Демишди ки, бир үмуми дүстур, бир формула верилсин ки, биз биләк һарада нә едәк. Ҹавабында дејилди, һарада олсаныз - билин ки, Аллаһ сизинләдир. Сонра һәр шеј раһат олаҹаг.
Һарада олсан, ҝәрәк биләсән ки, Аллаһ сәнинләдир вә сән Аллаһын мәзһәриндәсән вә Аллаһ мәзһәриндә олдуғун үчүн нә баш верирсә, Онун диггәтиндәдир. Буну нәзәрә алса инсан, онда һәр шеј раһат һәлл олар. Һарада олдуғындан асылы олмајараг, инсан өзүнү неҹә апармағы биләр.
Ән үмуми бир дүстурдур бу. Ән тәмәл дүстур. Инсан бу дүстура риајәт етсә, өзүнү һәр заман Аллаһ дәрҝаһында билсә, әмәлләринин һесабатыны апарса - һарада нәји вә неҹә етмәји дәгиг биләр.
Инсан исә Илаһи дәрҝаһда олмасыны унудур. Вә дүнјаҝөрүшү мәһз буна ҝөрә мүһүмдүр ки, инсан буну јаддан чыхармасын. Инсанын дүнјаҝөрүшү Илаһи дәјәрләр әсасында оланда, онун өтәри вә мәнасыз нәснәләрә ҝөрә руһуну мәһв етмәси мүмкүн олмур. Одур ки, инсан бу мәсәләләрин мүһүмлүјүнү диггәтдә сахламалыдыр, даима вә диггәтлә дүнјаҝөрүшүндә арашдырма апармалыдыр, бунун үзәриндә дүшүнмәлидир, ишләмәлидир вә инкишаф етдирмәлидир.
Аллаһ Тәала инсанын дүнјаҝөрүшүнүн дүзҝүн формалашмасы үчүн нәбиләр (ә) ҝөндәрмишдир. Мүгәддәс Китабымыз олан Гурани-Кәрим ҝәлиб бизим дүнјаҝөрүшү илә бағлы суалларымыза, бизим вүҹуди суалларымыза ҹаваб вермәјә. Бунсуз биз билмәрик нә үчүнүк, һарадан ҝәлмишик, һарадајыг, һара ҝедирик.
Дүнјаҝөрүшү илә бағлы мүһүм ҹәһәтләри өтән бәһсләримиздә гејд етмишдик. Бу ҝүн даһа бирисини - дүнјаҝөрүшүнүн инсана нә дәрәҹәдә үмид вә мәсулијјәт вермәси мејарыны тәһлил едәҹәјик.
Әгланијјәтин зидди
Өнҹә гејд етдик ки, һәр һансы дүнјаҝөрүшүнүн ки, әгланијјәтлә давасы вар - о дүнјаҝөрүшүнүн агибәти тулланылмаг олар. Беләси дүнјаҝөрүшү дејил, әслиндә бир нағылдыр, бир сөз јығымыдыр. Әгллә зидд олан, әглә сөјкәнмәјән дүнјаҝөрүшүнүн јери јохдур, һеч вахт олмајыб вә һеч вахт да олмајаҹаг.
Нәзәр салаг ки, бу әлагәдә Мүгәддәс Китабымыз нә дејир? Әгланијјәтлә бағлы Гуран нә дејир? Дејирми ки, шүурунуз јохдур, ағлыныз јохдур, фикирләшмәјин, дүшүнмәјин, еһтијаҹ јохдур фикирләшмәјә, сизин јеринизә артыг нәји лазымдыр фикирләшибләр? Јохса бунун әксини дејир?
Ҝөрүрүк ки, Гурани-Кәрим дејир “Нијә фикирләшмирсиниз?!”, “Нијә шүур етмирсиниз?!”, “Нијә тәфәккүр етмирсиниз?!” Һәр бир тәдгиг едән шәхс тәсдиг едәр ки, Гурани-Кәримин бүтүн мүраҹиәтләринин маһијјәти елә мәһз инсаны ајылтмагдыр.
Динимиз дејир: кор-коранә гәбул етмә һеч нәји. Дүшүн! Мәһз ағыла дәвәтдир Исламын ана хәтти. Исламын елә уҹалығы да будур вә Исламын елә ҝөзәллији дә будур.
Амма бир чох диҝәр дүнјаҝөрүшләринә өтәри дә бахсаг, ҝөрәрик ки, вәзијјәт о гәдәр дә јахшы дејил. Импулслар там фәрглидир: фикирләшмә, тәфәккүр етмә, ағлыны ишләтмә! Бир тәрәддүд јарандыгда, она нә ҹаваб верирләр? Дејирләр: “Шејтан сәни чашдырыр! Диггәтли ол! Неҹә вар, елә гәбул ет! Танрынын ишләринә гарышма!” Амма белә јанашмаларла дүнјаҝөрүшү олмаз ахы...
Фикирләшмәмәк вирусу
Тәәссүфләр олсун ки, бу просесләр мүәјјән мәрһәләдә Ислам мәдәнијјәтиндән, Ислам сивилизасијасындан да јан кечмәди. Ислам мәдәнијјәти дахилиндә бәзи мәктәбләр мејдана чыхды ки, “дүшүнмә!” мәфкурәси илә јашамаға башлады. “Дүшүнмә!” микробу, “кор-коранә гәбул ет!” вирусу мүәјјән мәктәбләр васитәсилә Исламын дахилинә мүәјјән сәвијјәдә јол тапа билди. Үммәтин бәдбәхтлији елми тәрәггидән кәнарда галмасы, мүхтәлиф анлашылмаз сималарла танынмасы - мәһз бурадан мәнбәләнир. Суал верилир: "Нијә мүсәлман мәдәнијјәти тәнәззүлә ҝетди, нијә мүсәлман сивилизасијасы о уҹалыгдан ашағы ҝәлди?" Ҹаваб елә бурададыр. Һәзрәт Пејғәмбәр (с) вә Әһли-Бејтинин (ә) мүбарәк јолундан, мүбарәк ирсиндән ајры дүшмәкдәдир сәбәб. Онларын ирсинә садиглик үммәтин бир һиссәсиндә дејил, үмумән үммәтдә олсајды, мүмкүн олмазды бу ҹүр микробларын јашанмасы.
Бәли, үммәтин Имамыны (ә) зиндана атанда, зәһәрләјәндә, шәһид едәндә топлум о гәдәр хәттини итирир ки, артыг маһијјәти дә дәјишмәјә башлајыр. Топлумун ичинә елә микроблар јол тапыр ки, фикирләшмәји, дүшүнмәји, әгли ишләтмәји мәһдудлашдырмаға башлајырлар.
Бәли, бириләри динин әгидәви көкләриндә кор-коранә тәглид етдиләр. Динимизин дүшүнмәјә, арашдырмаға етдији исрарлы дәвәтләрә етина етмәдән, Ислам аләминдә лфикирләшмә!» вә с. кими шејләр јајылыр вә нәтиҹә етибарылә Пејғәмбәр (с) вә Әһли-Бејтинин (ә) о бөјүклүкдә елм океаны галыр бир јана, әһкам мәсәләләри ҝәлиб јекунлашыр анҹаг чох заһири бир мәсәләләрлә. Ислам динини дәфн кими мәсәләләриндән ибарәт олан бир шеј кими сахламаг истәдиләр. Бүтүн о бири мәсәләләр Исламда гојулду кәнара, дондурулду, јавашыдылды.
О Исламы ки, дүнја ондан өјрәнирди һәр шеји, о Исламы ки, ҝиҝијенадан тутмуш, әхлагдан, маарифдән, мәдәнијјәтдән тутмуш, аиләдахили мүнасибәтләрин һармонијасы кими, иҹтимаи һәјатда иштирака кими мәсәләләрә гәдәр һәјатын бүтүн саһәләрини әһатә едир - о бу тәлими мәһдуд әһками мәсәләләрлә мәһдудлашдырмаг истәдиләр. Шүкүрләр олсун ки, бөјүк мүтәфәккирләрин мисилсиз сәји нәтиҹәсиндә динимиз буҝүнәдәк горунуб јетишә билмишдир вә ону арадан апара билмәмишләр. Вә бу, мәһз әглә мүраҹиәтин сајәсиндә баш вермишдир.
Инсан неҹә робота чеврилә билир
Гејд етдик ки, дүнјаҝөрүшүнүн диҝәр тәрәфи фитрәтлә бағлыдыр. О дүнјаҝөрүшүнүн ки, фитрәтә мүраҹиәти јохдур - батил дүнјаҝөрүшүдүр. Фитрәтсиз, ешгсиз, севҝисиз, гәлбсиз, һүзурсуз, дуасыз, мүнаҹатсыз дүнјаҝөрүшү - дүнјаҝөрүшү дејил! Белә дүнјаҝөрүшү, белә јанашма адамдан әмәлли-башлы робот дүзәлдәр. Роботлашма адамы һараја чыхарар? Бир ҝүн гапы дөјүләҹәк, дејәҹәкләр шәлә-күләни јығышдыр, дејәҹәксән гој бир аз да јашајым, амма бир аз да јашамаг олмајаҹаг.
Ариф шаирләрин бириндә бу мәзмунда инҹә бир мәтләб кечир: бу дүнјада нә ејш-ишрәт ола биләр, бир һалда ки, һәр ан карванын о зәнҝи чалына биләр; дурун јығышдырын шеј-шүјүнүзү, карванын һәрәкәт вахтыдыр.
Нә отурмаг, нә узун-узады планлар гурмаг олар бурада, бир һалда ки, биздән асылы олмајараг, дејәҹәкләр: ҝетмәк вахтыдыр. Һеч кимдән дә сорушмадан вә иҹазә алмадан ҝәлирләр вә дәвәт едирләр ки, бу дүнјан гуртарды, ҝедәк ҝөрәк нә вар, нә јох.
Инсанын фитрәти вар, дахили вар, дахилиндә бәзи шејләр вар ки, өјрәнмәклә-филанла һасил олмур. Инсанда бир һисс вар, өзүнүн асылы дурумда олмасыны анлајыр. Һисс едир ки, асылыдыр, мөһтаҹдыр. Бирдән бириси өзүнү ағылсызлыға вурса ки, мән асылы дејиләм, ишләк методикалар вар, бу адама садәҹә олараг балаҹа һисс етдирмәк лазымдыр ки, нәфәс алма. Адам өзү-өзүјлә дә тәҹрүбә едә биләр, мисал үчүн, өз нәфәсини сахлаја биләр. Бир мүддәтдән сонра баша дүшәҹәк ки, нәфәс алмаг үчүн оксиҝен лазымдыр. Баша дүшәҹәк ки, асылыдыр. Оксиҝен олмаса, су олмаса, асылылығыны баша дүшәҹәк. Баша дүшәҹәк ки, өз-өзүнә мүстәгил, өзүнәкафи варлыг дејил.
Фитрәтлә бағлы да мүәјјән вируслары, микроблары мүсәлман мәдәнијјәтинә, мүсәлман сивилизасијасына салмаға ҹәһд едирләр. Заман-заман ешидилир ки, “нәјә лазым Имам Һүсејнә (ә) әза сахламаг?” Ҝаһ орада, ҝаһ бурада ешидилир ки, мәрсијә лазым дејил, әза лазым дејил, Имам Һүсејн (ә) үчүн ағламаг лазым дејил. Белә ҝетсә, бир аз да ирәли ҝедиб, дејә биләрләр ки, намаз нәјә лазымдыр, виртуал һалда гылынсын. Мәсҹид нәјә лазымдыр? Виртуал һалда зијарәт едилсин.
Бир һалда ки, бүтүн фәдакарлыг, шүҹаәт вә ејни заманда мәрһәмәт, шәфгәт елә мәһз бу ешгдән, ҝөз јашындан, синәзәнликдән, әзадарлыгдан, мәрсијәдән, Һүсејн (ә) ешгиндән, мәһәббәтдән гајнагланыр! Бәли, фитрәт олмајан јердә, инсанын инсан олараг мөвҹудлуғу суал алтына дүшүр.
Һамы үчүн ачыг олан гапы
Дүнјаҝөрүшү илә бағлы диҝәр мүһүм бир мәсәлә дә үмидлә бағлыдыр. Дүнјаҝөрүшү ҝәрәк инсана үмид версин. Нәјин үмидини? Ниҹатын, хиласын, гуртулушун. Олур ки, инсан сәһв едир, хәтаја јол верир. Олур ки, инсан билмир, анламыр, ҝүнаһ едир. Илаһи дүнјаҝөрүшүндә үмид вар. Илаһи дүнјаҝөрүшү дејир: ҝәл дөј гапыны. Дејир, һәр вахт дөјә биләрсән. Ҝеҹә дә дөј, ҝүндүз дә дөј бу гапыны. Ниҹат гапысыны. Үмид гапысыны. Һәр заман ачыгдыр о гапы. Әсас мәсәлә дә бу Илаһи дүнјаҝөрүшүдүр ки, севҝи верир адама, ешг верир адама. Илаһи ешг верир, дирилдир адамы, ешгли олмағы өјрәдир адама.
Буруда үмид вар. Бағышланма үмиди вар бурада, Аллаһ дәрҝаһында дирилмә үмиди вар, мәсулијјәтликдән доған бир үмид вар бурада! Чох ҹидди мәсулијјәт вар. Бир вар бир адам иш ҝөрүр вә јахуд мәктәбдә дәрс охујур - амма бунун нә етдијинә, неҹә етдијинә әһәмијјәт верән јохдур. Башлы-башына бурахылыб. Һәм үмидсизлик ичиндәдир ки: лмәнә бурада фикир верән јохдур - охујурам, ја охумурам. Ишләјирәм, ја ишләмирәм». Һәм дә һеч бир мәсулијјәт һисс етмир.
Бир дә вар дејирләр инсана ки, охудуғун мәктәбдә нә едирсәнсә, һамысы һесаба алыныр. Имтаһандан-имтаһана дејил, рүбдән-рүбә дејил. Бәзи тәләбәләр кими јох ки, ахырыҹы 5-10 ҝүндә һазырлашырлар. Бахмырлар ахырынҹы он ҝүндә неҹә һазырлашырсан. Бурада беләдир ки, ахрынҹы он ҝүнә, беш ҝүнә бахмырлар, бурада бүтүн өмрүн боју нә етмисән, неҹә етмисән, неҹә отурмусан, неҹә дурмусан - һамысына нәзәр салыныр.
Мәсулијјәт вар бурада. Илаһи дүнјаҝөрүшүндә инсан мәсулијјәт һисс едир. Артыг раһатлыгла пислик едә, һагг поза, зүлмә дәстәк верә билмир - мәсулијјәтдән чәкинир. Илаһи дәрҝаһда ҹаваб верәҹәјини нәзәрә алыр. Вә јахшы һәјат сүрмәјин, инсан кими јашамағын мотивасијасы вар бурада. Инсан анлајыр ки, өзлүјүндә инсани јашамын, һүрр инсан кими јашамағын мәнәви үстүнлүкләри өз јериндә, Һесаб Ҝүнүндә бунун нәҹиб нәтиҹәләрини ҝөрәҹәкдир.
Мәсулијјәт, јохса мәһдудијјәт?
Бурада бир јени мүстәви дә ачылыр ки, мәсулијјјәт вә мәһдудијјәт кими ики анлајышын әтрафында ҝедән мүәјјән спекулјасијаларла бағлыдыр. Бәзиләри иддиа едир ки, мәсулијјәт һисси - азадлығын мәһдудлашдырылмасы демәкдир. Белә иддиалардан бу чыхыр ки, Илаһи пејғәмбәрләрин (ә) иши инсанын азадлығыны мәһдудлашдырмагла бағлыдыр. Јәни, “мәсулијјәт мүәјјән етмәк” кими бүтүн нормал инсанларын гәбул етдији анлајыш - зира, һамы разылашар ки, мәсулијјәтсизлик анархијаја вә хаоса ҝәтириб чыхарыр - “азадлығын мәһдудлашдырылмасы” кими инсанлара хош ҝәлмәјән сөз бирләшмәси илә сүни сурәтдә әвәзләнир. Бундан сонра да “мәсулијјәт мүәјјән етмәк” елә “азадлығын мәһдудлашдырылмасы” илә ассосиасија олунур.
Бәли, пејғәмбәрләр (ә) ҝәлибләр вә инсанлара дејибләр ки, белә јашамајын, белә јашајын. Бу, азадлығы мәһдудлашдырмаг демәкдир, јохса бирҝәјашајышын мүбарәк јолуну тәклиф етмәк? Үмумијјәтлә, азадлыг нәдир? Бу, өзү чох гәлиз бир мәфһумдур. Онларла тәрифи вар. Һәрә бир ҹүр баша дүшүр азадлыг нәдир. Һәрә истәдији кими бу сөзү интерпретасија едир. Бу, даһа чох фитри, бәдиһи мәсәләләрдәндир.
Бәзи шејләр вар ки, онлара тәриф вермәк чох чәтиндир. Мәсәлән ҝөзәллик нәдир? Бәшәр бинаји-гәдимдән чалышыб ҝөзәллијә тәриф версин. Амма верә билмир. Чох чәтиндир. Бинаји-гәдимдән чалышыб тәриф версин ки, нәзм нәдир. Чәтиндир нәзмә тәриф вермәк.
О ҹүмләдән дә азадлыг сөзүнүн мүхтәлиф мәналары вар. Үстәлик, дилдән-дилә тәрҹүмә олунанда чох чәтинликләр јараныр. Амма биз елә ади гајдада, “мәһдудијјәтин әкси” мәнасында гәбул олунмуш бир призмадан бахаг ҝөрәк, бизә мәһдудијјәтми јарадыр пејғәмбәрләр (ә)? Садә ҹавабы одур ки, јаратмыр.
Бир гәдәр ајдынлашдыраг. Инсанда тапынма һисси вар, ибадәт һисси вар. Вә инсан о еһтијаҹыны өдәмәк үчүн јер ахтарыр, тапынмаг үнваны ахтарыр. Еһтијаҹы өдәмәк мәнбәји кими нәсә ахтарыр ки, она тапына. Аллаһла таныш олмаса, чашыб ҝедиб инсанлара тапынаҹаг. Елә биләҹәк инсанлардыр онун еһијаҹыны өдәјән. Ҝедиб бүтә тапынаҹаг. Елә биләҹәк елә бүтүн хошбәхтлији, сәадәти ондандыр.
Ајылдыҹы функсија
О ҹүмләдән инсанын фитри дујғуларыны өдәмәклә дә беләдир. Мүмкүндүр дүз өдәмәләр, һәгиги өдәмәләр ола вә мүмкүндүр јаланчы өдәмәләри онун гаршысына чыхарсынлар. Неҹә ки, јемәк истәјән ушаға, чејнәмәк үчүн әмзик кими нә исә верәләр. Ону мүәјјән вахт мәшғул етмәк олар бунунла, амма аҹлыг һисси бунунла өдәнмәз.
Инсанын ешг һисси, камал ахтарма һисси, тапынмаг һисси, ибадәт һисси, еһтијаҹлылығы өдәмә һисси илә дә беләдир. Бу һисси ҝедиб башга јаланчы јерләрә өдәмәмәк үчүн, пејғәмбәрләрин (ә) миссијасы вар. Пејғәмбәрләр (ә) ҝәлибләр дејибләр, еј инсан, ајыг ол! Өзүнү чашдырма! Бах ҝөр сәни алдатмасынлар, өзүнә бәнзәрләрә тапынма! Јаланчы бүтләрә тапынма! Мүвәггәти шејләрә тапынма!
Пејғәмбәрләр (ә) буну дејирләр. Инди бу, бизим азадлығымызы позур, ја јох? Хејр, гәтијјән позмур. Әксинә, бизә там азад олмаға имкан јарадыр ки, биз шүурлу сурәтдә мәлумата малик олаг вә сонра сечим едә биләк. Әслиндә ону ҝөрүрүк ки, пејғәмбәрләрин (ә) ајылдыҹы вә хәбәрвериҹи функсијалары, миссијалары вар. Вә пејғәмбәрләр (ә) бәшәри нәинки мәһдудлашдырыр, әксинә - даһа азад едир вә даһа сәрбәст вә даһа дәгиг сечим етмәјә имкан јарадыр.
Аллаһым! Бизләри ешг әһлиндән, Сәнә тапынанлардан, дүзҝүн јолда оланлардан гәрар вер! Амин!
